نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران

2 دانش‌آموخته کارشناسی ارشد رشته اسناد و مدارک آرشیوی دانشگاه تهران

چکیده

با تشکیل دولت‌های مدرن و شکل‌گیری مرزهای نوین، همواره به منظور امنیت مرزها و روابط رسمی سیاسی، عبور و مرور افراد تحت قوانین خاص مرزی دولت‌ها صورت می‌گرفت. در ایران نیز، به دنبال تعریف مرزهای نوین جغرافیای سیاسی، گسترش روابط خارجی و آشنایی نخبگان سیاسی و روشنفکران با جریان مدرنیزاسیون، بحث احیای هویت ملی و ایرانی بیش ‌از پیش مورد توجه قرار گرفت. در این جریان، برای تثبیت هویت ملی و تأمین امنیت مرزهای نوین جغرافیای سیاسی (در قالب سرزمین)، دولتمردان به تدوین قوانینی مبتنی بر اعمال محدودیت بر تردد افراد از مرزها در قالب ارائه‌ صدور برگه عبور و مرور تحت عنوان تذکره عبور و مرور پرداختند. گرچه ارائه‌ برگه عبور (باشبورت) پیش ‌از این نیز در دستورالعمل مأمورین سرحدات قرار داشت، اما در دورة ناصرالدین‌شاه و صدارت امیرکبیر در سال 1267ق. نخستین بار، قانون تذکرة عبور و مرور به وزارت امور خارجه ابلاغ و در پی آن اداره تذکره تأسیس شد. بنابراین، دورة ناصری و صدارت امیرکبیر را می‌توان نقطه عطفی در جریان صدور تذکره‌های رسمی در نظر گرفت. بررسی چگونگی روند صدور تذکرة عبور و مرور رسمی در دورة‌ قاجار تا پایان این دوره، موضوع اصلی مقاله حاضر است و هدف، بررسی تاریخچة‌ برگه عبور در سفرنامه‌های تاریخی و چگونگی روند صدور تذکره عبور تا پایان دورة قاجار بر اساس روش توصیفی است.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
اسناد:
مجموعه اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
مجموعه اسناد کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران.
مجموعه اسناد وزارت امور خارجه، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
 
کتاب‌ها:
آدمیت، فریدون، 1334، امیر کبیر و ایران، تهران: انتشارات پیروز.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، 1368، المآثر و الآثار، به کوشش: ایرج افشار، تهران: اساطیر.
آل داوود، سیّد علی، 1390، اسناد و نامه‌های امیرکبیر، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
بهرامی، عبدالله، 1363، خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین‌شاه تا اول کودتا، تهران: علمی و فرهنگی
جعفریان، رسول، 1372، "حجاج شیعی در دوره صفوی"، میقات حج، تابستان، ش 4.
_________، 1389، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، تهران: انتشارات علم،
چریکف، موسیو، 1379، سیاحت‌نامه موسیو چریکف، چاپ دوم، ترجمه‌: آبکار مسیحی، تهران: امیرکبیر.
داندامایف، م. ا. 1358، تاریخ سیاسی و اقتصادی هخامنشیان، ترجمه: میرکمال نبی‌پور، تهران: نشر گستره.
دستورالعمل تذکره دولت علیه ایران 1318ق. به بعد، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
دلاواله، پیترو1370، سفرنامه دلاواله، چاپ چهارم، ترجمه‌: شجاع‌الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
دهخدا، علی‌اکبر، 1337، لغت‌نامه،تهران: دانشگاه تهران.
شاردن، ژان، 1372، سفرنامه شاردن، ج 2، ترجمه: اقبال یغمایی، تهران: توس.
شمیم، علی‌اصغر، 1390، ایران در دوران سلطنت قاجار، تهران: امیرکبیر.
شرلی، آنتونی و شرلی رابرت، 1387، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه‌: آوانس، به کوشش: علی دهباشی، تهران: نگاه،
صالحی، نصرالله، 1743، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آبان 1391، شهریور
علی صوفی، علیرضا، 1389، نقش سیاست موازنه و نیروی سوم در تاریخ ایران، تهران: دانشگاه پیام نور.
کتابچه دستورالعمل مأمورین تذکره، 1317ق.، نسخة خطی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
کخ، هایده ماری، 1378، پژوهش‌های تاریخی (پژوهش‌هایی بر پایة لوحه‌های بازیافته از تخت جمشید)، ترجمه: امیرحسین شالچی، تهران: نشر آتیه.
گرگوریو پرپرا فیراللگو، 2537 شاهنشاهی، گزارش سفیر پرتغال در دربار سلطان حسین صفوی، ترجمه:‌ پروین حکمت، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
گلن، ویلیام و هنری مرتن، 1383، کتاب مقدس، عهد عتیق و عهد جدید، چاپ دوم، ترجمه: فاضل خان همدانی، تهران: اساطیر.
معتمد، محمود فرهاد، 1336، تاریخ روابط سیاسی ایران و عثمانی، تهران: ابن سینا.
مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، 1381، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم (1500-1945)، تهران: امیرکبیر.
مینورسکی، 1387، ایران در زمان نادرشاه، چاپ پنجم، ترجمه: رشید یاسمی، تحقیق و تصحیح: علی‌اصغر عبدالهی، تهران: دنیای کتاب.
نورایی، مرتضی، 1386، نقش کارگزاری‌های داخلی وزارت امور خارجه در روابط ایران و بریتانیا (1346-1308ق./ 1928-1890م.)، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
ورهرام، غلامرضا، 1367، نظام سیاسی و اجتماعی ایران در دوره قاجار، تهران: معین.
روزنامه‌ها:
روزنامه وقایع اتفاقیه، شماره 4، 1267ق.، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ش 99880001.
روزنامه وقایع اتفاقیه، شماره 10، 1267ق.، کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ش 99880002.