فصلنامه تاریخ روابط خارجی

روایت اسنادی روابط فرهنگی ایران و چین در دوره پهلوی

الهام ملک زاده

دوره 17، 68-69 ، مهر 1395، ، صفحه 229-245

چکیده

  در حالی که پیشینه روابط فرهنگی ایران و چین بسیار دیرینه است، پس از انقلاب کمونیستی چین در سال 1328ش. به علت هراس دولت ایران از گسترش کمونیسم در ایران و ضربه هایی که به خصوص در دوران جنگ دوم جهانی از اتحاد ...  بیشتر در حالی که پیشینه روابط فرهنگی ایران و چین بسیار دیرینه است، پس از انقلاب کمونیستی چین در سال 1328ش. به علت هراس دولت ایران از گسترش کمونیسم در ایران و ضربه هایی که به خصوص در دوران جنگ دوم جهانی از اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی خورده بود، روابط ایران و چین کمونیست به حالت تعلیق در آمد. سال ها بعد، در پی برقراری روابط دوستانه ایران و اتحاد شوروی و بسط روزافزون روابط اقتصادی و فرهنگی دو کشور، هراس از سلطه ایدئولوژیکی کمونیست فروریخت که نتیجه مستقیم آن برقراری روابط فرهنگی احتیاط‌آمیز بین ایران و چین بود. در نتیجه در 20 آبان 1336 نخستین موافقتنامه فرهنگی میان دولت ایران و دولت جمهوری چین کمونیست به امضاء رسید. بر اساس این موافقتنامه روابط فرهنگی، آموزشی، علمی، فنی، هنری و ورزشی میان دو کشور در دوره پهلوی شکل گرفت. این روابط تا 31 خرداد 1357 همزمان با اوج گیری انقلاب اسلامی ادامه داشت که با به وجود آمدن شرایط جدید سیاسی در ایران، به فراموشی سپرده شد. این مقاله با استفاده از اسناد آرشیو ملی ایران و با شیوه تحقیق اسنادی- تحلیلی در صدد شناسایی وجوه مترتب بر روابط فرهنگی ایران و چین طی دوران پهلوی و تحلیل نوع و نتایج حاصل از این روابط میان دو کشور است. 

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.17 M

سغد، حلقۀ اتصال چین با ایرانِ پیش از اسلام

نازنین خلیلی‌پور

دوره 17، 68-69 ، مهر 1395، ، صفحه 59-79

چکیده

  ایران و چین همواره به‌عنوان دو تمدن کهن مطرح بوده‌اند و آنچه میان آنها گذشته، در تاریخ‌های رسمی چین ضبط شده ‌است. نگارنده برخی منابع چینی مربوط ‌به پیش از اسلام را بررسی خواهد کرد و از این بررسی ها روشن ...  بیشتر ایران و چین همواره به‌عنوان دو تمدن کهن مطرح بوده‌اند و آنچه میان آنها گذشته، در تاریخ‌های رسمی چین ضبط شده ‌است. نگارنده برخی منابع چینی مربوط ‌به پیش از اسلام را بررسی خواهد کرد و از این بررسی ها روشن خواهد شد که سغدیان در پیوند این دو تمدن کهن نقشی مهم ایفاء کرده‌اند. در همین‌ راستا، برخی پژوهشگران معتقدند که نخستین اخبار را در باره ایرانِ ساسانی، سغدیان از طریق راه‌های خشکی به چین رساند‌‌ه‌اند. همچنین از آگاهی‌هایی که منابع چینی در دوران ساسانی به‌دست داده‌اند، این‌گونه برمی‌آید که گویا ایران پیش از اسلام، سرزمینی بودایی بوده؛ اما می‌دانیم که زرتشتی‌گری دین غالب آن دوران بوده ‌است و گرچه منابع چینی به آن اشاره کرده‌اند، اما بسیار سطحی است. بنابراین آگاهی‌هایی از این ‌دست، ‌باید از مناطق شرقی‌تر تمدن بزرگ ایرانی (مانند سغد) به‌دست چینیان رسیده باشد؛ مناطقی که به‌‌ سبب دور بودن از مرکز اداری- سیاسی ایران و نیز ویژگی بازرگانیِ خود، آمیزه‌ای از ادیان دوران باشد و دست‌کم از لحاظ دادوستد فرهنگی و تجاری موقعیتی ممتاز داشته باشد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 541.42 K

سرزمین‌های دور، ارتباطات نزدیک نگاهی به روابط فرهنگی و تمدنی ایران و اسپانیا

مرتضی دامن پاک جامی

دوره 17، شماره 67 ، تیر 1395، ، صفحه 1-52

چکیده

  ایران و اسپانیا، دو کشور کهن و با پیشینة تمدنی پرمایه و مؤثر در تاریخ جهان، مناسبات فرهنگی و سیاسی چشمگیری از دوران باستان تاکنون داشته‌اند. در قرون اولیة اسلامی، میان ایران، در حدّ فاصل شرقی خلافت اسلامی ...  بیشتر ایران و اسپانیا، دو کشور کهن و با پیشینة تمدنی پرمایه و مؤثر در تاریخ جهان، مناسبات فرهنگی و سیاسی چشمگیری از دوران باستان تاکنون داشته‌اند. در قرون اولیة اسلامی، میان ایران، در حدّ فاصل شرقی خلافت اسلامی و اسپانیا در حدّ فاصل غربی امپراتوری‌ بزرگ رُم، ارتباطات علمی و فرهنگی قابل توجهی برقرار بوده و دنیای عرب از لحاظ مبادلات فرهنگی و سیر افکار و آثار، همچون پلی در این رابطه نقش داشته است. تأثیر روابط دو کشور در این دوران، در زمینه‌های مختلف چون نظام اداری، موسیقی، ادبیات، هنر و معماری قابل ملاحظه است. در قرون اولیة دوران مدرن، از اوایل قرن شانزدهم نیز، که حاکمیت‌های مستقل ملی دو کشور تحکیم بیشتری یافت، روابط آنها از نظر مبادلة هیأت‌های سیاسی و تجاری و کوشش برای اتحاد و تحکیم مناسبات به شکل قابل توجهی گسترده شد و در ربع اول قرن هفدهم به اوج رسید. تأثیر این مناسبات از دوران باستان تا اکنون به حدی است که به جرأت می‌توان ایران و اسپانیا را علی‌رغم دوری سرزمینی، تنها دو کشور آسیایی و اروپایی دانست که بیشترین مشابهت‌های فرهنگی و تمدنی را با یکدیگر دارند. این پژوهش، با بررسی اسناد و منابع کتابخانه‌ای، در پی بازخوانی ارتباطات تاریخی و فرهنگی دو کشور و اهمیت تأثیر و بهره‌برداری از آن در روابط کنونی آنهاست.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 626.45 K

حلّۀ عربی و نشانه‌های آن در فرهنگ ایران (طی سده‌های هفتم تا نهم هجری قمری)

حبیب اله بابایی

دوره 17، شماره 67 ، تیر 1395، ، صفحه 53-86

چکیده

  شهر فکری و فرهنگیِ حلّه در دورۀ گذار قرن هفتم تا نهم هجری قمری، از سه طریق علمی (رحله‌های عالمان و اندیشمندان)، معنوی (قافله‌های حج) و اقتصادی (کاروان‌های تجاری) در سه بُعد دینی، عرفانی و فکری در فرهنگ ...  بیشتر شهر فکری و فرهنگیِ حلّه در دورۀ گذار قرن هفتم تا نهم هجری قمری، از سه طریق علمی (رحله‌های عالمان و اندیشمندان)، معنوی (قافله‌های حج) و اقتصادی (کاروان‌های تجاری) در سه بُعد دینی، عرفانی و فکری در فرهنگ ایرانیان مؤثر واقع شد. از نظر دینی و دانشی، علامة حلّی و فرزندش فخرالمحققین، نقش برجسته‌ای در انتقال دانش حلّی‌ها به ایران داشته‌اند؛ چنانکه نقش‌ آنها در تغییر مذهب تسنن به تشیع در ایران مهم بوده است. به لحاظ عرفانی و معنوی، علاوه بر سهم سیّد بن طاووس و ابن میثم بحرانی، ابن فهد حلّی و سیّد حیدر آملی، جایگاه آنان در روابط دوسویه نیز حائز اهمیت فراوان بوده است. 

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 457.75 K

تلگراف‌خانه‌ بوشهر و استعمار انگلستان

خلیل حقیقی؛ حمید حاجیان پور

دوره 17، شماره 67 ، تیر 1395، ، صفحه 87-113

چکیده

  اختراعات و اکتشافات حاصل از انقلاب صنعتی، یکی از مهم‌ترین عوامل قدرت برخی از کشورهای استعماری اروپا بود، همچون دستگاه تلگراف که بسیاری از نقاط مستعمراتی را در مسیر اهداف کشورهای استعمارگر به یکدیگر ...  بیشتر اختراعات و اکتشافات حاصل از انقلاب صنعتی، یکی از مهم‌ترین عوامل قدرت برخی از کشورهای استعماری اروپا بود، همچون دستگاه تلگراف که بسیاری از نقاط مستعمراتی را در مسیر اهداف کشورهای استعمارگر به یکدیگر متصل می‌کرد. در پیوند با این موضوع، ایران و از جمله بندر بسیار مهم بوشهر در نواحی تحت تسلط انگلستان، اهمیتی خاص داشت. زیرا تلگراف، علاوه بر آنکه انگلستان را از اوضاع مناطقی همچون بوشهر آگاه می‌کرد، ابزاری مهم برای ایجاد تغییرات پردامنه در آن نواحی نیز بود؛ عواملی همچون اهمیت و نقش اقتصادی بوشهر در بقای حکومت قاجاریه، نقش این بندر در امر صادرات و واردات کالاهای ضروری و استعماری، جایگاه نظامی بوشهر به عنوان پایگاه دریایی ایران و نیز موقعیت استراتژیک آن برای دولت انگلستان و حضور نیروهای انگلیسی در بوشهر به همراه تأسیس تلگراف‌خانه در بندر یاد شده، برای آن دولت ضروری بود. در این مقاله کوشش شده است تا ضمن بررسی دلایل تأسیس تلگراف‌خانه در ایران، نحوة فعالیت، نتایج و ابعاد مؤثر تلگراف‌خانة بوشهر نیز روشن شود.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 456.56 K

مناسبات سیاسی- اقتصادی ایران و آلمان در بحبوحه جنگ جهانیدوم با تکیه بر اسناد ایرانی

مرجان برهانی؛ حسین میرزایی

دوره 17، شماره 67 ، تیر 1395، ، صفحه 115-133

چکیده

  هر چند که پیشینة مناسبات ایران و آلمان به دوران قاجار بازمی‌گردد، اما آلمان، در دوران جنگ جهانی اول بود که توانست نفوذ خود را در ایران گسترش دهد و بر سرنوشت ایران، به خصوص در دو جنگ بین‌الملل مؤثر باشد. ...  بیشتر هر چند که پیشینة مناسبات ایران و آلمان به دوران قاجار بازمی‌گردد، اما آلمان، در دوران جنگ جهانی اول بود که توانست نفوذ خود را در ایران گسترش دهد و بر سرنوشت ایران، به خصوص در دو جنگ بین‌الملل مؤثر باشد. در جنگ جهانی دوم، متفقین ایران را با وجود اعلام رسمی بی‌طرفی اشغال کردند و سبب تهاجم آنها، حضور و نفوذ آلمانی‌ها در ایران اعلام گردید. مقالة حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با به کارگیری اسناد آرشیوی، در پی پاسخ به این پرسش است که چگونه مناسبات ایران و آلمان بهانه اشغال کشور را به دست متفقین داد و منجر به ورود ناخواسته ایران به جنگ گردید؟ بر اساس یافته های پژوهش، نظر مساعد شاه، نخبگان سیاسی و ملت ایران به کشور آلمان و امید به وارد کردن این نیروی سوم در جهت کاهش قدرت انگلیس و شوروی باعث افزایش مناسبات دو کشور گردید. در جریان جنگ جهانی دوم، تعدادی از آلمان‌ها در ایران در زمینه‌های صنعتی، عمرانی، تجاری، اداری و نظامی مشغول فعالیت بودند که این امر با بزرگ نمایی سفیر و وابسته مطبوعاتی انگلستان در تهران، به بهانه‌ای برای اشغال ایران تبدیل شد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 435.82 K

واکاوی روابط خارجی ایران و پاکستان در پرتو نظام بین‌الملل طی سال‌های 1979-1947م.

سمیه حمیدی؛ فاطمه اشرفی گل

دوره 17، شماره 67 ، تیر 1395، ، صفحه 135-151

چکیده

  پاکستان در 14 اوت 1947 از تقسیم شبه قارة هند در جوار مرزهای شرقی ایران پدید آمد و ایران نخستین کشوری بود که آن را به رسمیت شناخت و در سال‌های بعد، عهد­نامة مودت، مرزی، استرداد مجرمین و توافقات فرهنگی با ...  بیشتر پاکستان در 14 اوت 1947 از تقسیم شبه قارة هند در جوار مرزهای شرقی ایران پدید آمد و ایران نخستین کشوری بود که آن را به رسمیت شناخت و در سال‌های بعد، عهد­نامة مودت، مرزی، استرداد مجرمین و توافقات فرهنگی با آن کشور منعقد کرد. در این پژوهش بر مبنای روش توصیفی- تحلیلی و شیوة جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای و مبتنی بر اسناد و مدارک تاریخی، عوامل مؤثر بر روابط خارجی دو کشور ایران و پاکستان در سه سطح روابط اقتصادی، سیاسی و فرهنگی از زمان استقلال پاکستان تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران بررسی و تحلیل شده است. سطح روابط دو کشور تحت تأثیر نگرانی­های امنیتی پاکستان و ساختار نظام دوقطبی، بالا بود. دو کشور همزمان وارد پیمان بغداد- سنتو شدند و هر دو از ارکان سه­گانه در تشکیل سازمان همکاری عمران منطقه­ای بودند، همچنین روابط فرهنگی نیز در سطح گسترده‌ای قرار داشت. با این حال، با وجود روابط گسترده سیاسی- فرهنگی، به سبب وجود اقتصاد مشابه و نه مکمل، روابط اقتصادی دو کشور در قالب چند توافقنامه باقی ماند.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 396.66 K

لشکرکشی‌های آقامحمدخان قاجار به قفقاز و روابط ایران و عثمانی 1797- 1795 میلادی

عبدالرحمن آتش؛ احمد برجلو؛ مهدی سنگ سفیدی

دوره 17، شماره 67 ، تیر 1395، ، صفحه 153-176

چکیده

  در این مقاله، لشکرکشی‌های آقا محمدخان قاجار به قفقاز و تأثیر آن بر روابط ایران و عثمانی میان سال‌های 1211-1209ق./ 1797-1795م. بر اساس اسناد عثمانی بررسی شده است. محور اصلی پژوهش،مطالعه سیاست دولت عثمانی در برابر ...  بیشتر در این مقاله، لشکرکشی‌های آقا محمدخان قاجار به قفقاز و تأثیر آن بر روابط ایران و عثمانی میان سال‌های 1211-1209ق./ 1797-1795م. بر اساس اسناد عثمانی بررسی شده است. محور اصلی پژوهش،مطالعه سیاست دولت عثمانی در برابر لشکرکشی‌های آقا محمّد خان به قفقاز است و در پی آن است که به ریشه‌یابی مسائل بپردازد. اگرچه پژوهش حاضر، منابع متعددی را مدنظر قرار داده است، اما دارای مواردی است که قابل نقد بوده و باید مورد بررسی قرار گیرد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 711.96 K

روند استقرار اعراب در کرانه‌های دریای پارس (مرحلة گذار از ساسانی به عصر اسلامی)

محمدجعفر چمنکار

دوره 17، شماره 65 ، دی 1394، ، صفحه 57-77

چکیده

  هم زمان با توسعة قدرت ساسانیان، روند انتقال و مهاجرت اعراب از سرزمین عربستان به عمان به تدریج افزایش یافت. در دوران فترت و ضعف پادشاهان ساسانی که از مرگ شاهپور اول (272 میلادی) تا جلوس شاهپور دوم (310 میلادی)، ...  بیشتر هم زمان با توسعة قدرت ساسانیان، روند انتقال و مهاجرت اعراب از سرزمین عربستان به عمان به تدریج افزایش یافت. در دوران فترت و ضعف پادشاهان ساسانی که از مرگ شاهپور اول (272 میلادی) تا جلوس شاهپور دوم (310 میلادی)، صورت گرفت، تجاوز اقوام مهاجم از کرانه‌های جنوبی به سرزمین‌های شمالی خلیج فارس آغاز و تشدید شد. از عمده‌ترین این قبایل، ازد، بنی تمیم، بکر بن وائل، حنظله و بنی تغلب بودند. با پیروزی مسلمانان و فروپاشی امپراتوری ساسانی، وحدت سیاسی و حاکمیت نظامی و اقتصادی ایرانیان بر بخش‌های جنوبی و شمالی خلیج فارس و دریای عمان گسست. تشدید روند عرب‌گرایی و مهاجرت قبایل عرب از عربستان و یمن به حدود بحرین و عمان و سپس ایران، نتیجة کوتاه مدت این فرایند بود. هدف از این پژوهش بررسی روند مهاجرت و اسکان قبایل گوناگون عرب در فاصلة سقوط ساسانیان تا آغاز عصر اسلامی است. فرایند مهاجرت عرب‌نژادان به کرانه‌های جنوبی و جنوب شرقی ایران چگونه صورت گرفت و چه تأثیری بر جوامع محل سکونت آنان نهاد؟ در فرجام، گرچه این مهاجرت‌ها حضور عناصر عربی را در کرانه‌های خلیج فارس و دریای عمان تقویت کرد، اما سرانجام، این قبایل در سنت و فرهنگ و جامعة ایرانی، جذب و مستحیل شدند. 

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 385.31 K

مناسبات صفویه با عثمانی در زمان شاه طهماسب اول

حسن قریشی کربن؛ مرضیه برزن

دوره 17، شماره 65 ، دی 1394، ، صفحه 79-106

چکیده

  عوامل متنوعی در بی‌ثباتیِ روابط ایران و عثمانی نقش داشته‌اند. مناسبات ایران و عثمانی در دورة شاه طهماسب با کشمکش و درگیری همراه بوده است. سلطان سلیمان قانونی با استفاده از مسائل داخلی ایران، چند بار ...  بیشتر عوامل متنوعی در بی‌ثباتیِ روابط ایران و عثمانی نقش داشته‌اند. مناسبات ایران و عثمانی در دورة شاه طهماسب با کشمکش و درگیری همراه بوده است. سلطان سلیمان قانونی با استفاده از مسائل داخلی ایران، چند بار به ایران حمله کرد، اما بر اثر پایداری سپاه ایران، ناچار شد عقب‌نشینی کند. در آخرین حمله، سلطان سلیمان به پیروزی قاطعی دست نیافت و به قرارداد صلح در آماسیه رضایت داد. موضوع بنیادین این است که مناسبات سلطان سلیمان عثمانی با شاه طهماسب صفوی چگونه بوده است؟ در پژوهش حاضر با روش تاریخی- تحلیلی این موضوع بررسی خواهد شد و هدف اصلی، شناخت علل بروز اختلافات و جنگ‌ها بین دو کشور و تأثیر قرارداد صلح آماسیه است. روابط عثمانی با صفوی در زمان شاه طهماسب خصمانه بود و فرار و پناهندگی شاهزادگان و عمّال سیاسی بر تحریک عثمانی برای جنگ با ایران می‌افزود. با وجود اختلافات روزافزون دهه‌های نخست تأسیس حکومت صفوی، در زمان شاه طهماسب و در اثر موافقتنامۀ آماسیه، اختلافات مذهبی و سیاسی کاهش یافت و مناسبات به روابط کمابیش دوستانه نزدیک شد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 345.82 K

بررسی روابط تجاری ایران و گورکانیان هند در دورة شاه عباس دوم صفوی (1077- 1052 ق.)

علی اکبر کجباف؛ محسن شانه ای

دوره 17، شماره 65 ، دی 1394، ، صفحه 107-124

چکیده

  همزمان با گسترش روابط سیاسی میان ایران و گورکانیان هند، روابط تجاری نیز آغاز شد. روابط در آغاز محدود بود و شاه عباس از حضور بازرگانان هندی در ایران جلوگیری می‌کرد. بنابراین، حجم مبادلة کالا بین دو کشور ...  بیشتر همزمان با گسترش روابط سیاسی میان ایران و گورکانیان هند، روابط تجاری نیز آغاز شد. روابط در آغاز محدود بود و شاه عباس از حضور بازرگانان هندی در ایران جلوگیری می‌کرد. بنابراین، حجم مبادلة کالا بین دو کشور بسیار ناچیز بود، اما بعد از مرگ شاه عباس اول، روابط تجاری با وجود اختلافات مرزی میان دو دولت گسترش یافت، چندان که گورکانیان هند به یکی از بزرگترین شرکای تجاری ایران در دورة صفویه تبدیل شدند. با حضور بازرگانان و عناصر فعال دو کشور در بنادر، شهرها و مراکز تجاری یکدیگر، روند تجارت میان ایران و گورکانیان هند در دورة شاه عباس دوم نسبت به دوره‌های قبل رو به افزایش و توسعه نهاد. با توجه به جایگاه مهم تجار هندی در اقتصاد ایران در زمان شاه عباس دوم، بررسی روند روابط تجاری دو کشور در این دوره، اهمیت خاصی دارد. اما روابط سیاسی تا چه حد بر روابط تجاری ایران و هند عصر شاه عباس دوم مؤثر بود؟ در این مقاله کوشش شده است روابط تجاری ایران و هند در زمان شاه عباس دوم مورد بررسی قرار گرفته و میزان و نوع اجناس و کالاهای مبادله شده، مسیرهای بازرگانی و تأثیر روابط سیاسی بر تجارت دو کشور تشریح شود.  

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 2.09 M

نقش سیاسی ـ نظامی ایلات و طوایف کرمانشاهان در روابط ایران و عثمانی از دورة شاه طهماسب دوم صفوی تا پایان دورة کریم خان زند

ناهید کشتمند؛ فریبرز ویسی قلعه گلینه

دوره 17، شماره 65 ، دی 1394، ، صفحه 125-145

چکیده

  روابط ایران و عثمانی در سال‌های 1193-1142ق. روند پر فراز و نشیبی داشت. در این سال‌ها، که با دورة قدرت نادر شاه افشار آغاز می‌شود و با مرگ کریم خان زند پایان می‌پذیرد، روابط دو کشور، بیشتر در جنگ و درگیری گذشت؛ ...  بیشتر روابط ایران و عثمانی در سال‌های 1193-1142ق. روند پر فراز و نشیبی داشت. در این سال‌ها، که با دورة قدرت نادر شاه افشار آغاز می‌شود و با مرگ کریم خان زند پایان می‌پذیرد، روابط دو کشور، بیشتر در جنگ و درگیری گذشت؛ گرچه گاه همچون سال‌های بعد از مرگ نادرشاه تا قدرت گرفتن کریم خان زند با آرامش نسبی همراه بود. ایلات و طوایف کرمانشاهان نیز، به عنوان همسایگان کشور عثمانی و مرزبانان ایران، همواره به نفع حاکمان افشاریه و زندیه وارد جنگ می‌شدند. ایلات و طوایف کرمانشاهان از نظر سیاسی و نظامی در روابط ایران و عثمانی چگونه ایفای نقش می‌کردند؟ ایلات و طوایف کرمانشاهان در زمان جنگ در میان نیروهای ایرانی با دشمن عثمانی می­جنگیدند و نخبگان آنها در زمان صلح به عنوان سفیر از سوی دربار ایران به عثمانی گسیل می‌شدند و در حل مناقشات فی مابین کوشش می‌کردند. روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است و با استفاده از منابع دست اول کتابخانه­ای و مقالات صورت گرفته است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 330.62 K

تجارت دریایی ایران و هند در دوره باستان (هزاره‌های پیش از میلاد تا عصر سلوکی)

چمنکار محمد جعفر

دوره 16، شماره 64 ، مهر 1394، ، صفحه 9-24

چکیده

  هندوستان و اقیانوس هند از روزگاران کهن، جایگاه ممتازی در عرصه‌هایسیاسی، اقتصادی و نظامی ایران زمین داشته است. با پیدایش نظام‌های سیاسی در بین‌النهرین باستان و تمدن‌های اولیة ایران و سپس دولت‌های ...  بیشتر هندوستان و اقیانوس هند از روزگاران کهن، جایگاه ممتازی در عرصه‌هایسیاسی، اقتصادی و نظامی ایران زمین داشته است. با پیدایش نظام‌های سیاسی در بین‌النهرین باستان و تمدن‌های اولیة ایران و سپس دولت‌های آریایی، نقش این حوزة استراتژیک در تحولات اقتصادی جهان آشکارتر شد. در این پژوهش، بازرگانی دریایی ایران و هند از هزاره‌های پیش از میلاد تا عصر هلنی بررسی شده است. حکومت‌های ایران، به ویژه تمدن‌های جنوب شرقی ایران با دگرگونی‌های اقتصادی سواحل اقیانوس هند و سرزمین‌های ماوراء آن پیوند نزدیک و بر یکدیگر سخت تأثیر داشته‌اند.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 314.33 K

زمینه تاریخی و منطق راهبردی توسعه طلبی روسیه تزاری در قفقاز (سال‌های 1800-1550م.)

جواد مرشدلو

دوره 16، شماره 64 ، مهر 1394، ، صفحه 45-72

چکیده

  در سال‌های آغاز سدة نوزدهم میلادی، زمانی‌که پایه‌های دولت قاجار در ایران هنوز قوام نگرفته بود، روسیه تزاری تحت فرمان الکساندر یکم، گرجستان را به طور رسمی، تحت‌الحمایه و بخشی از امپراتوری خود اعلام ...  بیشتر در سال‌های آغاز سدة نوزدهم میلادی، زمانی‌که پایه‌های دولت قاجار در ایران هنوز قوام نگرفته بود، روسیه تزاری تحت فرمان الکساندر یکم، گرجستان را به طور رسمی، تحت‌الحمایه و بخشی از امپراتوری خود اعلام کرد. چندی بعد، با اشغال گنجه و قتل‌عام اهالی از جمله خان حاکم و اطرافیان او، به فرمان ژنرال سیسیانف، جنگ‌های ایران و روسیه بر سر قفقاز آغاز شد؛ جنگ‌هایی که در نهایت به شکست ارتش قاجار، تحمیل عهدنامه‌های گلستان و ترکمن‌چای به ایران و انضمام بخش‌هایی از قلمرو تاریخی ایران به امپراتوری روسیه انجامید. این رخدادها با اینکه از چشم ایرانیان آن روزگار، ناگهانی و بُهت‌آور به نظر می‌رسید، نتیجة روندی با سابقة چندین قرن از توسعه‌طلبی روسیة تزاری بود. بر همین اساس، در این مقاله کوشش شده است تا زمینة تاریخی توسعة قلمرو امپراتوری تزاری در قفقاز، روند این توسعه و منطق راهبردی آن با رویکردی تحلیلی بررسی شود. نتیجة این بررسی نشان می‌دهد که پیشروی روس‌ها در قفقاز، بیش از آنکه در چارچوب راهبردی معین و مبتنی بر برنامه‌ریزی انجام یافته باشد، از منطق تاریخی توسعة امپراتوری تزاری پیروی می‌کرد. در عین حال، جذابیت‌های ویژة قفقاز و خلأ قدرتی که بتواند در برابر این توسعه‌طلبی بایستد، راه تسلط کمابیش آسان روسیه را بر این حوزه هموار کرده بود.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 3.94 M

ایران و مسأله هرات و قندهار در دورۀ قاجار )طی سال‌های 1856-1794 م.)

سمیه حمیدی؛ ناصر یوسف زهی

دوره 16، شماره 64 ، مهر 1394، ، صفحه 73-97

چکیده

  با روی کار آمدن قاجارها بر مسند قدرت، تعاملات و منازعات ایران با افغانستان وارد مرحله جدیدی شد. این پژوهش به بررسی چرائی تمرکز، توجه و نوع نگاه پادشاهان قاجار به افغانستان با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی ...  بیشتر با روی کار آمدن قاجارها بر مسند قدرت، تعاملات و منازعات ایران با افغانستان وارد مرحله جدیدی شد. این پژوهش به بررسی چرائی تمرکز، توجه و نوع نگاه پادشاهان قاجار به افغانستان با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی پرداخته است. می‌توان گفت که پادشاهان قاجار از آغاز زمامداری توجه ویژه‌ای به افغانستان داشتند. پژوهش حاضر به بررسی علل آن اختصاص دارد. یافته‌ها نشان می‌دهد که تا زمان جدایی افغانستان از ایران، دولت قاجاریه با سه انگیزه به آن منطقه توجه داشت: 1) نگاه سیاسی حاصل از کوشش برای احیاء امپراتوری صفویه با هدف کسب اقتدار و مشروعیت سیاسی؛ 2) نگاه مذهبی- فرهنگی برای دفاع از مسلمانان و به ویژه شیعیان در برابر امیران ستمگر افغانستان با هدف کسب اقتدار و مشروعیت مذهبی؛ 3) نگاه امنیتی به سبب تهدیدهای قبایل افغان برای جدایی‌طلبی از ایران با هدف حفظ وحدت قلمرو سرزمینی ایران

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 400.72 K

تغییرات فرهنگی در دورۀ آتاتورک و رضاشاه

نصراله پور محمدی املشی؛ رضا محمدی؛ عسگر محمدی

دوره 16، شماره 64 ، مهر 1394، ، صفحه 99-117

چکیده

  احساسِ نیاز زمامداران ایران و ترکیه برای"مدرن‌سازی" کشورهای خود طبق الگوی اروپایی تقریباً هم زمان بود. این فرآیند از نظر آنانبه دولتِ مقتدرِ متمرکز نیاز داشت و آتاتورک و رضاشاه نیز به سوی اقتدار و تمرکز ...  بیشتر احساسِ نیاز زمامداران ایران و ترکیه برای"مدرن‌سازی" کشورهای خود طبق الگوی اروپایی تقریباً هم زمان بود. این فرآیند از نظر آنانبه دولتِ مقتدرِ متمرکز نیاز داشت و آتاتورک و رضاشاه نیز به سوی اقتدار و تمرکز پیش رفتند. تغییرات در هر دو کشور،آمرانه و از بالا به پایین بود. نوسازی فرهنگی با صبغۀ غربی در زبان، لباس، هنر و ادبیات، آموزش و پرورش و دانشگاه نمود یافت و در راه این تغییرات،روشنفکران هر دو ملت نقشِ اساسی داشتند. گسترش روابط سیاسی دوکشور، به تأثیرپذیری رضاشاه از اقدامات تجددگرایانۀ آتاتورک منجر شد. پرسش این است که عوامل و زمینه‌های مناسبات ایران و ترکیه در عصر پهلوی اول چه بود و برنامه‌های فرهنگی آتاتورک چه آثاری بر وضعیت ایران در عصر رضاشاه داشت؟ پژوهش حاضر بر اساس چارچوب مفهومی الگوی "تجدد آمرانه" تدوین شده است که رهبران ترکیه و ایران برای "مدرن‌سازی" از آن پیروی می‌کردند. در این مقاله، ضمن اشاره بهتغییرات فرهنگی در ایران و ترکیه، نقش رهبران سیاسی و روشن‌اندیشان دو ملت در ترویج افکار نوین و تغییرات حاصل از تحولات بررسی خواهد شد.  

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 369.85 K

زمینه‌ها و عوامل حمله متفقین به ایران در سال 1941 م.

نیکلای کاژانوف؛ مرجان برهانی

دوره 16، شماره 64 ، مهر 1394، ، صفحه 119-147

چکیده

  طی 65 سال گذشته، مورخان اروپایی،آمریکایی و روس کوشیده‌اند علل حملة قوای متفقین در 25 اوت 1941 به ایران را بررسی کنند. محدودیت در دسترسی به اسناد رسمی، مدت‌ها مانعی بر سر راه پژوهش در این باره بوده است، اما ...  بیشتر طی 65 سال گذشته، مورخان اروپایی،آمریکایی و روس کوشیده‌اند علل حملة قوای متفقین در 25 اوت 1941 به ایران را بررسی کنند. محدودیت در دسترسی به اسناد رسمی، مدت‌ها مانعی بر سر راه پژوهش در این باره بوده است، اما از هنگامی که بریتانیا و روسیه اسناد مربوط به حوادث 1941م. را به تدریج از طبقه‌بندی محرمانه خارج کرده‌اند‏‏، انبوهی مطلب پیرامون این موضوع منتشر شده است. با این همه، مورخان معاصر کلیت موضوع را درک نکرده‌اند و بیشتر بر علل حمله تمرکز داشته و حتی در این باب راه اغراق نیز پیموده‌اند. در این مقاله، رایج‌ترین عللی را که مورخان برای اشغال ایران پذیرفته‌اند، تحلیل می‌کنیم و می‌کوشیم به مهم‌ترین علّت حملة‌ متفقین به ایران برسیم. در پژوهش حاضر به منابع اولیه و ثانویة روسی که برای خوانندگان انگلیسی زبان کمتر شناخته‌ شده‌اند، توجه خاصی داشته‌ایم. اسناد مربوط به اشغال ایران در سال 1941م. شامل اطلاعات مهمی است که پژوهشگر می‌تواند از آن طریق، زاویه‌ای نو به حوادث مربوط به این دوران بگشاید.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 416.64 K

روابط ایران و آمریکا (1324-1320ش.) بر پایه اسناد

مرجان برهانی

دوره 16، شماره 63 ، تیر 1394، ، صفحه 1-28

چکیده

  هر چند که ایرانیان از دیر باز با آمریکا این آشنایی داشتند، اما دوری مسافت میان دو کشور و رقابت روسیه و انگلستان، مانعی بر سر راه روابط دو کشور بود. وقوع جنگ جهانی دوم و رسیدن دامنة آن به ایران، مرحله‌ای ...  بیشتر هر چند که ایرانیان از دیر باز با آمریکا این آشنایی داشتند، اما دوری مسافت میان دو کشور و رقابت روسیه و انگلستان، مانعی بر سر راه روابط دو کشور بود. وقوع جنگ جهانی دوم و رسیدن دامنة آن به ایران، مرحله‌ای مهم در روابط دو کشور پدید آورد. متفقین، علی‌رغم اعلام رسمی بی‌طرفی ایران، کشورمان را اشغال کردند. آمریکا برای کمک به دولت‌های متفق، ارتش خود را وارد ایران کرد و این مسأله، باب مداخلة این کشور را در ایران گشود. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از اسناد آرشیوی، در پی پاسخ به این پرسش است که پیامدهای حضور آمریکایی‌ها در جنگ جهانی دوم بر کشور ایران چه بود؟ بر اساس یافته‌های پژوهش، ایالات متحده آمریکا در این برهة زمانی با کمک مالی به ایران از طریق قانون وام و اجاره و نیز فرستادن مستشار مالی برای مساعدت و معاضدت با دول متفق و ایران کوشش کرد، اما حضور ارتش این کشور در ایران آثاری چون هرج و مرج اجتماعی و اعمال غیرقانونی اقتصادی نیز در پی داشت.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 372.96 K

روابط فرهنگی ایران و ژاپن در دورة پهلوی

محمد چگینی

دوره 16، شماره 63 ، تیر 1394، ، صفحه 29-54

چکیده

  از سابقة روابط فرهنگی ایران و ژاپن در ادوار پیشین تا قرن نوزدهم، اطلاعات اندکی در دست است. پس از انقلاب میجی، توجه به کشورهای مشرق زمین از جمله ایران اهمیت یافت. در قرن بیستم به تدریج روابط فرهنگی نیز هم‌پایة ...  بیشتر از سابقة روابط فرهنگی ایران و ژاپن در ادوار پیشین تا قرن نوزدهم، اطلاعات اندکی در دست است. پس از انقلاب میجی، توجه به کشورهای مشرق زمین از جمله ایران اهمیت یافت. در قرن بیستم به تدریج روابط فرهنگی نیز هم‌پایة روابط سیاسی توسعه یافت: اعزام دانشجو، ایران‌شناسی، باستان‌شناسی و تأسیس نهادهایی مانند انجمن ادبی و کمیتة تمدن ایران و ژاپن از مهم‌ترین نشانه‌های گسترش روابط فرهنگی است. در این مقاله، مناسبات فرهنگی دو کشور در دورة پهلوی بر اساس اسناد آرشیو وزارت امور خارجه بررسی خواهد شد.  

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 2.31 M

خاندان دولتشاهی در مواجهه با عثمانی

ابراهیم خاکسار؛ علی اکبر کجباف

دوره 16، شماره 63 ، تیر 1394، ، صفحه 55-76

چکیده

  درگیری‌های مرزی میان ایران و عثمانی در دورة صفویه به اوج رسید و با فراز و نشیب‌های بسیار، در دورة قاجار به انعقاد دو عهدنامة ارزنة الروم منتهی شد. هنگام درگیری ایران در جبهة شمالی با روسیه، عثمانی نیز ...  بیشتر درگیری‌های مرزی میان ایران و عثمانی در دورة صفویه به اوج رسید و با فراز و نشیب‌های بسیار، در دورة قاجار به انعقاد دو عهدنامة ارزنة الروم منتهی شد. هنگام درگیری ایران در جبهة شمالی با روسیه، عثمانی نیز در مرزهای غربی مشغول تکاپو بود. در این زمان، یکی از شاهزادگان نامور قاجاری، که داعیة ولایت عهدی داشت، محمد علی میرزا دولتشاه به حکومت غرب ایران منصوب شد. اقدامات قاطع وی در غرب، تا حدودی خیال دولت ایران را از بابت این منطقه آسوده کرد و کوشش وی برای محاصرة چند بارة بغداد در همین مسیر صورت گرفت. هر چند که بر اثر مرگ ناگهانی، سرانجام در این زمینه کاری از پیش نبرد، اما حضور وی در حکومت غرب سدّ محکمی در برابر عثمانی برپا کرد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 2.29 M

روابط ایران و عثمانی در نیمة دوم قرن هیجدهم (1193- 1188ق./ 1779- 1774م.)

احمد برجلو؛ مهدی سنگ سفیدی؛ هادی بیاتی

دوره 16، شماره 63 ، تیر 1394، ، صفحه 77-100

چکیده

  در این مقاله، روابط ایران و عثمانی در نیمة دوم قرن هیجدهم (1188- 1193ق./ 1779- 1774م.) بر اساس منابع عثمانی بررسی شده است. محور اصلی پژوهش، بررسی علل وقوع جنگ‌های ایران و عثمانی و اشغال بصره در دورة کریم‌خان زند ...  بیشتر در این مقاله، روابط ایران و عثمانی در نیمة دوم قرن هیجدهم (1188- 1193ق./ 1779- 1774م.) بر اساس منابع عثمانی بررسی شده است. محور اصلی پژوهش، بررسی علل وقوع جنگ‌های ایران و عثمانی و اشغال بصره در دورة کریم‌خان زند است. باید اذعان کرد که رویکرد نویسندگان ترک در این پژوهش، همدلی با عثمانی‌ها در مقابله با کریم خان و دولت زندیه است و کوشیده‌اند تا تصویری جنگ‌طلبانه از کریم خان و دولت زندیه به دست دهند و او را مقصر جنگ و درگیری میان دو دولت ایران و عثمانی قلمداد کنند. حال آنکه بر پایه منابع عثمانی و ایرانی دورة زندیه، اقدامات دولت عثمانی و کارگزاران آنان در عراق، زمینه‌های اصلی مخاصمات دو دولت را فراهم آورد.  

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 2.47 M

ایران‌شناسی در اتریش

صابر قاسمی

دوره 16، شماره 63 ، تیر 1394، ، صفحه 127-150

چکیده

  مطالعات ایران‌شناسی در اتریش، از زمان حملة عثمانی به قلمرو امپراتوری اتریش آغاز شد و از جنگ اول جهانی به بعد در جمهوری فعلی اتریش ادامه یافت. در حال حاضر کرسی و رشته تحصیلی ایران‌شناسی در هیچ یک از دانشگاه‌های ...  بیشتر مطالعات ایران‌شناسی در اتریش، از زمان حملة عثمانی به قلمرو امپراتوری اتریش آغاز شد و از جنگ اول جهانی به بعد در جمهوری فعلی اتریش ادامه یافت. در حال حاضر کرسی و رشته تحصیلی ایران‌شناسی در هیچ یک از دانشگاه‌های کشور اتریش وجود ندارد و فقط در انستیتوی ایران‌شناسی فرهنگستان علوم در زمینه‌های گوناگون ایران‌شناسی تحقیق و پژوهش صورت می‌گیرد. این انستیتو از یک سو، به برنامة کمیسیون سابق برای تألیف نامنامة ایران ادامه می‌دهد و از سوی دیگر، در چارچوب پژوهش‌های علمی، فرهنگ قدیم و جدید ایران و نیز فرهنگ‌های متأثر از تمدن ایرانیدر حوزة تمدن‌های مناطق آسیایی به بررسی و تحقیق می‌پردازد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 2.35 M

تأثیر روابط خارجی در عصر ناصری بر هنر نمایش در ایران

مصطفی لعل شاطری

دوره 16، شماره 62 ، فروردین 1394، ، صفحه 29-60

چکیده

  یکی از ویژگی‌های عصر ناصری و در پی گسترش روابط خارجی با اروپا، تأثیرپذیری محتوایی و اجرایی از غرب در زمینة نمایش بود. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که روابط فرهنگی عصر ناصری ...  بیشتر یکی از ویژگی‌های عصر ناصری و در پی گسترش روابط خارجی با اروپا، تأثیرپذیری محتوایی و اجرایی از غرب در زمینة نمایش بود. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که روابط فرهنگی عصر ناصری با کشورهای اروپایی چه تأثیری بر هنر نمایش در ایران داشت؟ علاقة ناصرالدین شاه به این هنر، در پی سفرهای سه گانه به اروپا و نیز رواج فن نمایشنامه نویسی به سبک و سیاق غربی در آثار کسانی همچون آخوندزاده و تبریزی و پس از آن گسترش ترجمة آثار مولیر و سرانجام تأسیس تماشاخانة دارالفنون، زمینه‌های لازم را برای اجرای نمایش‌هایی به سبک تئاترهای غربی فراهم آورد؛ هر چند که عمر این گونه نمایش‌ها طولانی نبود و به تعطیلی انجامید. اما این دوره را می‌توان نقطة آغاز پیروی از سبک‌های اروپایی در نمایش تلقی کرد که در ادوار بعدی با کوشش بیشتری پیگیری شد و با فرهنگ و هنر بومی، در جامة نوینی سر برآورد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 375.02 K

رویدادی ضمنی در روابط ایران و انگلیس:نبرد برازجان (1273ق./1857م.)

غلامرضا مهدی راونجی

دوره 16، شماره 62 ، فروردین 1394، ، صفحه 61-60

چکیده

  هنگامی که در بهار 1272ق./ 1856م. قوای ایران هرات را تصرف کردند، انگلیس این موضوع را نقض معاهدة 25 ژانویه 1853م. شناخت و این واقعه، عزم آن دولت را که به افغانستان و به طور خاص به هرات همچون باروی هند می‌نگریست، ...  بیشتر هنگامی که در بهار 1272ق./ 1856م. قوای ایران هرات را تصرف کردند، انگلیس این موضوع را نقض معاهدة 25 ژانویه 1853م. شناخت و این واقعه، عزم آن دولت را که به افغانستان و به طور خاص به هرات همچون باروی هند می‌نگریست، جزم کرد تا به ایران حمله کند. از همین رو، قوای نظامی انگلیس در دسامبر 1856م. مناطق جنوبی ایران از جمله منطقة برازجان را اشغال کردند. تنها گزارش شناخته شدة ایرانیِ به جا مانده از نبرد قشون انگلیس و ایران در برازجان نسخه‌ای از مؤلف ناشناس است که بخشی از حقایق این نبرد را از زاویه دیدیک ایرانی بیان کرده است. مقالة حاضر ضمن معرفی و انتشار این سند، به بررسی و نقد و مقایسه مطالب آن بر اساس منابع تاریخی و گزارش‌های باقی‌مانده از این واقعه می‌پردازد. چنین به نظر می‌رسد که شکست برازجان و انهدام ادوات جنگی ایران در این منطقه، سرعت پیشروی قشون انگلیس در ایران به سوی محمره (خرمشهر) را افزایش داد و بر امضای معاهدة 8 رجب 1273ق./ 4 مارس 1857م. معروف به صلح پاریس تأثیر بسزا نهاد.  

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 485.91 K

روابط خارجی ایران دردولت مشیرالدوله (3 بهمن 1300 تا 15 خرداد 1301)

حسین احمدی رهبریان

دوره 16، شماره 62 ، فروردین 1394، ، صفحه 113-132

چکیده

  پس از کودتای 1299ش. دولت‌های وقت به چند مسأله توجه خاص داشتند: ترمیم روابط با شوروی، برقراری نظم و تمرکزگرایی و ایجاد توازن سیاسی با مداخله کشوری ثالث. در این میان، پیگیری قرارداد مودّت با دولت شوروی، تعقیب ...  بیشتر پس از کودتای 1299ش. دولت‌های وقت به چند مسأله توجه خاص داشتند: ترمیم روابط با شوروی، برقراری نظم و تمرکزگرایی و ایجاد توازن سیاسی با مداخله کشوری ثالث. در این میان، پیگیری قرارداد مودّت با دولت شوروی، تعقیب شورشیان فراری، سر و سامان دادن به سفارتخانه‌ها، لغو قانون کاپیتولاسیون و گسترش روابط با دولت آمریکا، از مهمترین برنامه‌های دولت پیرنیا بود. دولت مشیرالدوله که حکیم‌الملک را در رأس وزارت امور خارجه گمارده بود، در پیگیری امور پناهندگان سیاسی با دولت شوروی به طور نسبی توفیقیافت و در مسیر لغو قانون کاپیتولاسیون و برقراری نظم و انضباط گام‌های مؤثری برداشت. اما در حل مشکلات مرزی و تجاری با شوروی فرصت نیافت و در ارتباط با دولت آمریکا برای ایجاد توازن و به طور خاص در مسأله نفت توفیق چندانی به دست نیاورد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 431.93 K