نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسندگان

1 دانشگاه فردوسی مشهد

2 گروه آموزشی تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی، تولید پنبه در نتیجه جنگ‌های داخلی امریکا کاهش یافت و این مسأله برخی از دولت‌ها به‌ویژه روسیه را بر آن داشت تا برای جبران کسری پنبه مورد نیاز خود، وارد ایران شوند. از آنجایی که روسیه با تحمیل و اجرایی کردن مفاد عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای، یکه‌تاز بازارهای تجاری ایران شده بود، در راستای خرید و تهیه پنبه از ایران گام برداشت. سبزوار که از دوره‌های گذشته به‌واسطه موقعیت جغرافیایی به یکی از مراکز عمده کشت پنبه تبدیل شده بود، از جمله مناطقی به‌شمار می‌رفت که توجه بازرگانان روسیه را برای خرید و صادرات این محصول باارزش جلب کرد. به‌گونه‌ای که روس‌ها برای دست‌یازیدن به این مقصود، به تأسیس تجار‌خانه‌هایی در این شهر همت گماشتند. این تجارتخانه‌ها علاوه بر صادراتِ مقادیر زیادی پنبه به روسیه، در ترغیب کشاورزان این خطه به کاشت پنبه مرغوب نقش به‌سزایی داشتند. پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌ای و با تکیه بر اسناد و مدارک آرشیوی وزارت امور خارجه و آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در صدد است تا فعالیت تجارتخانه‌ها و کارخانه‌های پنبه‌پاک‌کنی روسی را در عرصه صادرات پنبه به روسیه مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که سبزوار در اواخر دوره قاجار سهم عمده‌ای در تولید پنبه و صادرات آن به روسیه داشت؛ امری‌که سبب‌ تأسیس تجارتخانه‌ها و کارخانه‌های پنبه‌پاک‌کنی روسی در این شهر شده است.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
اسناد:
 
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
سند شماره: 4-3 /26333–240.
سندهای شماره: 40-39-38-37-33-31-30-8-7-5، 3684-240.
سندهای شماره:  11 /3684–360 و 2 /1191–360.
 
وزارت امور خارجه، آرشیو اداره حفظ و نگهداری اسناد
سندهای شماره: 70-64-60-59-53-19-17/23- 12- 1319ق.
سند شماره:  18/ 15-11-1320ق.
سند شماره‌:  107-106- 2/16-13-1321ق.
سند شماره: 62 – 60 /47 – 38– 1304 ش.
 
فارسی:
احمدی، سیروس، 1395، "تحلیل تاریخی موانع توسعه صنعتی ایران"، توسعه راهبرد، سال دوازدهم، شماره دوم، پیاپی 46، صص 36-21.
اشرف، احمد، 1359، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران، تهران: زمینه.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌ خان، 1303ق.، مطلع‌الشمس، ج3، تهران: اداره انطباعات حکومتی.
انتنر، مروین، 1369، روابط بازرگانی روس و ایران، ترجمه: احمد توکلی، تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
ایوانف، میخائیل سرگه‌یویج، 1356، تاریخ نوین ایران، ترجمه: هوشنگ تیزابی و حسن قائم‌پناه، تهران: اسلوج.
بخاری، میرزا سراج‌الدین، 1369، سفرنامه تحف بخارا، با مقدمه: محمد اسدیان، تهران: بوعلی.
تابش، عقوب و فاطمه احمد‌وند، 1398، "واکاوی جایگاه تجاری سبزوار در اواخر عهد قاجار"، تاریخ ایران، دوره دوازدهم، شماره دوم، صص 56-35.
پالمر، رابرت روزول، 1386، تاریخ جهان نو، ج 2، ترجمه: ابوالقاسم طاهری، تهران: امیرکبیر.
جمال‌زاده، محمدعلی، 1335، گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران، تهران: سلسله انتشارات اداره کاوه.
حسنی، سیّد رحمان، 1388، "نقش شرکت‌های تجاری ایران و روسیه در اقتصاد دوران قاجار"، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، وزارت امور خارجه، شماره 41، صص 146-133.
دالمانی، هانری رنه، 1335، سفرنامه‌ از خراسان تا بختیاری، ترجمه: علی‌محمد فره‌وشی (همایون)، تهران: امیرکبیر.
ذبیحی، مسیح، 1348، استرآباد نامه، با همکاری: ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: فرهنگ ایران زمین.
رزم‌آرا، حسینعلی، 1329، فرهنگ جغرافیایی ایران، ج 9، تهران: دایره‌المعارف جغرافیایی ستاد ارتش.
سدیدالسلطنه مینابی بندرعباسی، محمدعلی خان، 1362، سفرنامه سدیدالسلطنه، به‌تصحیح و تحشیه: احمد اقتداری، تهران: به‌نشر.
سیّاح محلاتی، محمدعلی، 1359، خاطرات حاج سیّاح یا دوره خوف و وحشت، به‌اهتمام: حمید سیّاح، تهران: کتابخانه ابن‌سینا.
سیف‌الدوله، سلطان محمدمیرزا، 1364، سفرنامه سیف‌الدوله، به‌تصحیح و تحشیه: علی‌اکبر خداپرست، تهران: نی.
عیسوی، چارلز، 1362، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: گستره.
عین‌السلطنه، قهرمان میرزا سالور، 1374، روزنامه خاطرات عین‌السلطنه، ج 2، به‎کوشش: مسعود سالور و ایرج افشار، تهران: اساطیر.
قاجار، ناصرالدین شاه، 1354، سفرنامه خراسان، تهران: فرهنگ ایران زمین.
قصابی‌گزکوه، جلیل و همکاران، 1399، "بررسی فعالیت تجارتخانه‌های روسی در مشهد دوره قاجار از سال 1307 تا 1344ق."، پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، سال نهم، شماره اول، پیاپی 17، صص 270-249.
کرزن، جرج ناتینل، 1362، ایران و قضیه ایران، ترجمه: غلامعلی وحیدمازندرانی، ج 1، تهران: علمی ‌و فرهنگی.
لیتن، ویلهلم، 1367، ایران از نفوذ مسالمت‌آمیز تا تحت‌الحمایگی، ترجمه: مریم میراحمدی، تهران: معین.
ییت، ادوارد چارلز، 1365، خراسان و سیستان، ترجمه: مهرداد رهبری و قدرت‌الله روشنی، تهران: یزدان.
 
لاتین:
Gazetteer of Persia, 1910, Prepared by the General Staff, Head Quarter, volume 1, India: Simla.