نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران

چکیده

مکاتیب مختلفه به مثابه یک اثر منشآتی، مجموعه‌ای از نامه‌های دیپلماتیک ایران در عصر صفوی را با قلمروهای سیاسی مجاور آن در بر می‌گیرد. این مجموعه که توسط محمدصالح، برادرزاده اسکندربیک منشی در عصر فرمانروایی شاه عباس دوم گردآوری شده، 149 نامه دیپلماتیک را شامل می‌شود که هر کدام از این نامه‌ها، ابعاد و زوایای گوناگونی از اصول حاکم بر مناسبات دیپلماتیکِ ایران عصر صفوی در سطح منطقه‌‌ای را نمایان می‌سازد. سؤال مقاله حاضر این است که دسته‌بندی نامه‌های دیپلماتیک موجود در مکاتیب مختلفه، چه ابعاد و زوایایی از اصول حاکم بر مناسبات دیپلماتیک منطقه‌ای ایران در دوره صفوی را نشان می‌دهد؟ یافته‌های پژوهش بر مبنای روش توصیفی- تحلیلی نشان می‌دهد که دسته‌بندی نامه‌های مکاتیب مختلفه، الگوهای دیپلماتیکی را نمایان می‌سازد که در قالب قلمروهای سیاسی کوچک و بزرگ، هویت فرستنده و گیرنده نامه‌ها و همچنین زبان رایج دیپلماتیک قابلیت طرح دارند. بر مبنای این الگوهای سه‌گانه در مکاتیب مختلفه، ضمن کسب آگاهی از تبادل نامه‌های مختلف بین صفویان با حلقه همسایگان شرقی و غربی، میزان اثرگذاری نیروهای سیاسی و حتی مذهبی در سیاست خارجی ایران عصر صفوی نیز نمایان می‌شود. از طرفی، در بستر تبادل این نامه‌ها، زبان فارسی به عنوان حلقه ارتباطی بین صفویان با همسایگانشان ایفای نقش می‌کرده است.
 

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
استنفورد، مایکل، 1400، درآمدی بر فلسفه تاریخ، ترجمه: احمد گل‌محمدی، تهران: نشر نی.
افشار، ایرج، 1357، "بیاضی از مکاتیب عصر صفوی"، فرهنگ ایران زمین، شماره 23، صص 336ـ 179.
ـــــــــــ، 1387، "بیاضی صفوی: آداب نامه‌نگاری پادشاهان صفوی به سران سرزمین‌های مجاور»، نامه بهارستان، شماره 13 و 14، صص 74 ـ 23.
افوشته‌‌ای‌نطنزی، محمود بن هدایت‌الله، 1399، نقاوه‌آلآثار فی ذکرالاخیار، به‌تصحیح: احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی.
ترکمان، اسکندر بیک، نسخه خطی تاریخ عالم‌آرای عباسی، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره 14474.
تیموری، کاوه، 1398، "چلیپانویسی"، رشد آموزش هنر، دوره هفدهم، شماره 1، صص 62 ـ 49.
جمعی از کاتبان و نویسندگان دوره صفوی،‌ 1400، منشآت و مکاتیب عصر صفوی، به‌تصحیح: غلامحسین محرابی، تهران: میراث فرهیختگان.
جنابدی، میرزا بیگ، 1378، روضه‌الصفویه، به‌تصحیح: غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
چلونگر، محمدعلی و زهرا سادات کشاورز، 1400، "نقش ابزارهای سیاست خارجی در فرایند تمدنی دولت صفویه با تأکید بر ابزار دیپلماسی»، فصلنامه سیاست، دوره 15، شماره 2، صص 434 ـ 409.
حاجیان‌پور، حمید و رضا دریکوندی، 1398، "واکاوی رویکرد منابع عصر صفوی در روابط خارجی"، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال بیستم، شماره 80، صص 24 ـ 1.
خواجگی‌اصفهانی، محمد بن معصوم، 1368، خلاصه‌السیر، زیرنظر: ایرج افشار، تهران: علمی.
درایتی، مصطفی، 1392، فهرست نسخه‌های خطی ایران ( فنخا)، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
رازنهان، محمدحسن، 1380، "نقد و بررسی کتاب تاریخ عالم‌آرای عباسی در نگاهی به چاپ جدید آن"، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 53، صص 42ـ 40.
رمضانی، روح‌الله، 1400، تاریخ سیاست خارجی ایران از صفویه تا پایان پهلوی، ترجمه: روح‌الله اسلامی و زینب پزشکیان، تهران: نشر نی.
­روملو، حسن، 1384، احسن‌التواریخ، به‌تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
ریاض‌الاسلام، 1373، تاریخ روابط ایران و هند در دوره صفویه و افشاریه، ترجمه: محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری‌فرد، تهران: امیرکبیر.
سانسون، 1346، سفرنامه سانسون: وضع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی، ترجمه: تقی تفضلی، تهران: ابن‌سینا.
سبزواری، محمدباقر، 1377، روضه‌الانوار عباسی، به‌تصحیح اسماعیل چنگیزی اردهایی، تهران: میراث مکتوب.
ستوده، منوچهر و ایرج افشار (گردآورنده)، 1383، اسناد پادریان کرملی بازمانده از عصر شاه عباس اول، 1383، تهران: میراث مکتوب.
شاملو، ولی‌قلی ‌خان، 1400، قصص‌الخاقانی، به‌تصحیح: سیّد سعید میرمحمدصادق، تهران: انتشارات سروش با همکاری انتشارات نگارستان اندیشه.
شفیعون، سعید و مهسا رضایی، 1396، "جریان‌شناسی نثر ادبی در دوره صفوی با تکیه بر آثار نصیرای همدانی"، جستارهای نوین ادبی، شماره 196، صص 53 ـ 23.
صفت‌گل، منصور، 1400، "الگوی نوین سیاست خارجی ایران در آستانه دوره تجدد آغازین: نظم تازه منطقه‌ای صفوی و نظام جهانی"، مجموعه مقالات سومین کنفرانس تاریخ روابط خارجی ایران: ایران و مناطق پیرامونی، به‌کوشش: سیّد محمدکاظم سجادپور، تهران: وزارت امور خارجه، صص 75 ـ 61.
غفاری‌فرد، عباسقلی، 1376، روابط صفویه و ازبکان، تهران: وزارت امور خارجه.
فلسفی، نصرالله، 1316، تاریخ روابط ایران و اروپا در دوره صفویه، تهران: چاپخانه ایران.
فلور، ویلم، 1384، "تاریخچه وزارت امور خارجه در ایران"، تاریخ روابط خارجی، شماره‌های 24 و 25، صص 102ـ 89.
قمی، قاضی احمد، 1383، خلاصه‌التواریخ، به‌تصحیح: احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
کمپفر، انگلبرت، 1350، در دربار شاهنشاه ایران، ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: انجمن آثار ملی.
متولی، عبدالله، 1397، مبانی، چارچوب‌ها و الگوهای سفارتی و مکاتباتی در ایران عصر صفوی، اراک: انتشارات دانشگاه اراک.
محمدربیع بن ابراهیم، 1356، سفینه سلیمانی: سفرنامه سفیر ایران به سیام، به‌تصحیح: عباس فاروقی، تهران: دانشگاه تهران.
محمدصالح، نسخه خطی مکاتیب مختلفه، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره 3349.
مؤلف ناشناس، 1400، جهانگشای خاقان، به‌تصحیح: نعمت احمدی و نیلوفر جفرودی، با دیباچه رضا شعبانی، تهران: تاریخ ایران.
نسخه خطی منشآت، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره 5032.
نصرآبادی اصفهانی، محمدطاهر، 1317، تذکره نصرآبادی، تهران: چاپخانه ارمغان.
نصیری، محمدابراهیم، 1373، دستور شهریاران، به‌تصحیح: محمدنادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
نوایی، عبدالحسین، 1350، شاه طهماسب صفوی: مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفضیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
وحیدقزوینی، محمدطاهر، 1383، تاریخ جهان‌آرای عباسی، به‌تصحیح: سیّد سعید میر محمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
همدانی، نصیرا، نسخه خطی نامه‌ها و منشآت، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره 19/ 1122.
هوشنگ‌مهدوی، عبدالرضا، 1396، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوره صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم، تهران: امیرکبیر.