نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه روابط بین‌الملل دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی تهران

چکیده

درک روابط خارجی کنشگران در جامعۀ بین­المللی جز در سایۀ شناخت پویش­های محیط داخلی آنها امکان‌پذیر نیست. از این نظر، ایجاد حکومتی یکپارچه در ایران، پس از گذشت چند قرن از استقرار دین اسلام در این سرزمین توسط صفویه در قرن دهم هجری/ شانزدهم میلادی، نقطۀ عطف و مبنایی در تکوین روابط خارجی ایران قلمداد می­شود. این مقاله در صدد آن است تا از منظر جامعه­شناسی تاریخی، با بازشناسی پویش داخلیدر چهارچوب دولت صفوی، به چگونگی پایه­ریزی روابط خارجی ایران تحت حکومت صفویه بر مبنای تضاد درون­دینی یا مذهبی با عثمانی سنی‌مذهب بپردازد. چنین بود که به موازات تکوین و تثبیت دولت ظاهراً دین­سالار صفوی بر پایۀ مذهب تشیع، روابط خارجی ایران بر مبنای تضاد درون دینی یا مذهبی با عثمانی سنّی­مذهب شکل گرفت و به تدریج بنیادی استوار یافت.

کلیدواژه‌ها

فارسی:
آقاجری، سیّد هاشم، 1389، مقدمه­ای بر مناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی، تهران: طرح نو.
اسکاچپول، تدا، 1388، بینش و روش در جامعه­شناسی تاریخی، ترجمه: سیّد هاشم آقاجری، تهران: مرکز.
اسماعیل صفوی،1380، دیوان ترکی و فارسی، به تصحیح: میرصالح حسینی، تبریز: آذربایجان.
اسمیت، دنیس، 1386، برآمدن جامعه­شناسی تاریخی، ترجمه: سیّد هاشم آقاجری، تهران: مروارید.
الگار، حامد، 1369، دین و دولت در ایران (نقش علما در دوره قاجار)، چاپ دوم، ترجمه: ابوالقاسم سرّی، تهران: توس.
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، 1348، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران: صفیعلیشاه.
بیانی، خانبابا، 1353، تاریخ نظامی ایران در دورۀ صفویه، تهران: ستاد بزرگ ارتشتاران.
پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ، 1350، اسلام در ایران (از هجرت تا پایان قرن نهم هجری)، ترجمه: کریم کشاورز، تهران: پیام.
پیگولوسکایا، ن. و. و دیگران، 1363، تاریخ ایران: از دوران باستان تا پایان سدۀ هجدهم میلادی، چاپ پنجم، ترجمه: کریم کشاورز، تهران: پیام.
تاج­بخش، احمد، 1372، تاریخ صفویه، شیراز: نوید شیراز.
جعفریان، رسول، 1370، دین و سیاست در دورۀ صفوی، قم: انصاریان.
حسین، جاسم، 1386، تاریخ سیاسی امام دوازدهم (عج)، چاپ چهارم، ترجمه: سیّد محمدتقی آیت­اللهی، تهران: امیر کبیر.
سرور، غلام، 1374، تاریخ شاه اسماعیل صفوی، ترجمه: محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
سیوری، راجر، 1363، ایران عصر صفوی. ترجمه: احمد صبا، تهران: کتاب تهران.
________، 1380، در باب صفویان، ترجمه: رمضان علی روح الهی، تهران: مرکز.
________، 1382، تحقیقاتی در تاریخ ایران عصر صفوی (مجموعۀ مقالات)، ترجمه: عباسقلی غفاری­فرد و محمدباقر آرام. تهران: امیر کبیر.
شوستر والسر، سیبیلا، 1364، ایران صفوی از دیدگاه سفرنامه­های اروپاییان: پژوهشی در روابط سیاسی و اقتصادی ایران (1702- 1502)، ترجمه و حواشی: دکتر غلامرضا ورهرام، تهران: امیر کبیر.
صفا، ذبیح­الله، 1386، تاریخ ادبیات در ایران در قلمرو زبان پارسی از پایان قرن هشتم تا اوایل قرن دهم هجری، جلد چهارم، چاپ دوازدهم، تهران: فردوس.
عنایت، حمید، 1389، اندیشۀ سیاسی در اسلام معاصر، چاپ پنجم، ترجمه: بهاءالدین خرمشاهی، تهران: خوارزمی.
غفاری‌فرد، عباسقلی، 1376، روابط صفویه و اوزبکان (1031-913ق.)، تهران: وزارت امور خارجه.
___________، 1385، "نامه­نگاری­های شاه اسماعیل اول صفوی با شارلکن (کارل پنجم) امپراتور آلمان"، فصلنامۀ تاریخ روابط خارجی، سال هفتم، شمارۀ بیست و نهم، صص 69-61.
فرهانی منفرد، مهدی، 1388، مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
فوران، جان، 1380، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال 1500 میلادی مطابق با 879 شمسی تا انقلاب، چاپ سوم، ترجمه: احمد تدیّن، تهران: رسا.
فولر، گراهام، 1377، قبلۀ عالم: ژئوپلیتیک ایران. چاپ دوم، ترجمه: عباس مخبر، تهران: مرکز.
فیرحی، داود، 1383، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (دوره میانه)، چاپ چهارم، تهران: نی.
قادری، حاتم، 1378، اندیشه­های سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سمت.
کار، ئی. اچ.، 1387، تاریخ چیست؟، چاپ ششم، ترجمه: حسن کامشاد، تهران: خوارزمی.
کامل الشیبی، مصطفی، 1385، تشیع و تصوف تا آغاز سدۀ دوازدهم هجری، چاپ چهارم، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: امیر کبیر.
لک­زایی، نجف، 1386، چالش سیاست دینی و نظم سلطانی (با تأکید بر اندیشه و عمل سیاسی علمای شیعه در عصر صفویه)، چاپ دوم، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
لمبتون، آن. کی. اس.، 1374، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه و تحقیق: سیّد عباس صالحی و محمدمهدی فقیهی، تهران: عروج.
مزاوی، میشل م.، 1368، پیدایش دولت صفوی. ترجمه: یعقوب آژند، چاپ دوم، تهران: گستره.
مشکور، محمدجواد، 1386، تاریخ شیعه و فرقه­های اسلام تا قرن چهارم، چاپ هشتم، تهران: اشراقی.
مشیرزاده، حمیرا، 1384، تحول در نظریه­های روابط بین­الملل، تهران: سمت.
مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، 1388، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی (1500-1945)، چاپ چهاردهم، تهران: امیرکبیر.
مینورسکی، ولادیمیر، 1334، سازمان اداری حکومت صفوی یا تحقیقات، حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکره الملوک، با حواشی و فهارس و مقدمه و امعان نظر: محمد دبیرسیاقی، ترجمه: مسعود رجب­نیا، تهران: زوّار.
نجفی، موسی، 1378، مقدمۀ تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران (دین، دولت، هویت): تکوین هویت ملی نوین ایران از عصر صفویه تا دوران معاصر، تهران: منیر.
نقیب­زاده، احمد، 1381، تأثیر فرهنگ ملی بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: وزارت امور خارجه.
نوائی، عبدالحسین، 1386، روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دورۀ صفویه، چاپ چهارم، تهران: سمت.
نویدی، داریوش، 1386، تغییرات اجتماعی- اقتصادی در ایران عصر صفوی، ترجمه: هاشم آقاجری، تهران: نی.
وثوقی، محمدباقر، 1382، "حضور نیروهای خارجی در خلیج فارس از عهد پرتغالی­ها تا پایان سدۀ نوزدهم"، فصلنامۀ تاریخ روابط خارجی، سال چهارم، شمارۀ چهاردهم، صص 21-5.
ولایتی، علی‌اکبر، 1374، تاریخ روابط خارجی ایران در عهد شاه عباس اول، تهران: وزارت امور خارجه.
_________، 1375، تاریخ روابط خارجی ایران در عهد شاه اسماعیل صفوی، تهران: وزارت امور خارجه.
هیل، کریستفر، 1387، ماهیت متحول سیاست خارجی، ترجمه: علیرضا طیّب و وحید بزرگی، تهران: مطالعات راهبردی.
هینتس، والتر، 1361، تشکیل دولت ملی در ایران: حکومت آق­قویونلو و ظهور دولت صفوی، چاپ دوم، ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
 
لاتین:
Abisaab, Rula Jurdi, 2004, Converting Persia: Religion and Power in the Safavid Empire, New York: I. B. Tauris.
Allen, Kieran, 2004, Max Weber: A Critical Introduction, London: Pluto Press.
Amir Arjomand, Said, 1983, "The Offiice of Mulla-Bashi in Shi'ite Iran", Studia Islamica, no 57, pp. 135-146.
_________________, 1985, "The Clerical Estate and the Emergence of a Shi'ite Hieocracy in Safavid Iran: A Study in Historical Sociology", Journal of the Economic and Social History of the Orient, vol 28, no 2, pp. 169-219.
_________________, 1996, "The Crisis of the Imamte and the Institution of Occutation in Twelver Shi'ism: Sociohistorical Perspective", International Journal of Middle East Studies, vol 28, no 4, pp. 491-515.
_________________, 1996, "The Consolation of Theology: Absence of Imam and Tradition from Chiliasm to Law in Shi'ism", The Journal of Religion, vol 76, no 4, pp. 548-571.
_________________, 1997, "Imam Absconditus and Beginnings of a Theology of Occulation: Imami Shi'ism Circa 280-90 A. H./ 900 A. D.", Journal of the American Oriental Society, vol 117, no 1, pp. 1-12.
_________________, 2004, "Social Theory and the Changing World: Mass Democracy, Development, Modernization and Globalization", International Sociology, vol 19, no 3, pp. 321-353.
Ashtiani, Ali, 1989, "Cultural Formation in a Theocratic State: The Institutionalization of Shi'ism in Safavid Iran", Social Compass, vol 36, no 4, pp. 481-492.
Babaie, Sussan; Babayan, Kathryn; Baghdiantz-McCable; and Farhad, Massumeh, 2004, Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran, New York: I. B. Tauris.
Bhambra, Gurminder K., 2010, "Historical Sociology, International Relations and Connected Histories ". Cambridge Review of International Affairs, vol 23, no 1, pp. 127-143.
Cole, Juan, 2002, Sacred Space and Holy War: The Politics, Culture, and History of Shi'ite Islam. New York: I. B, Tauris.
Dannreuther, Roland and Kennedy, James, 2007, "British Decline and US Hegemony with Lessons for International Relations", International Politics, no 44, pp. 369-389.
D'souza, Rohan, 2002, "Crisis Before the Fall: Some Speculation on the Decline of the Ottmans, Safavids and Mughals", Social Scientist vol 30, no 9, pp. 3-30.
Gaddis, John Lewis, 1997, "History, Theory, and Common Ground", International Security, vol 22, no 1, pp. 75-85.
Haneda, Masahi, 1989, "The Evolution of the Safavid Royal Guard", Iranian Studies, vol 22, no 2/3, pp. 57-85.
Kornprobst, Markus, 2007, "Comparing Apples and Oranges? Leadind and Misleading Uses of Historical Sociology", Millennium-Journal of International Studies, vol 36, no 1, pp. 29-49.
Lambton, Ann K. S., 1974, "Some New Trends in Islamic Political Tought in Late 18th and Early 19 th Century Persia", Studia Islamica, no 39, pp. 95-128.
Lapidus, Ira M., 1992, "The Golden Age: The Political Concepts of Islam", The Annals of the American Academy, no 524, pp. 13-25.
____________, 1996, "State and Religion in Islamic Societies", Past and Present, no, 151, pp. 3-37.
____________, 1997, "Islamic Revival and Modernity: The Contemporary Movements and the Historical Paradigm", Journal of the Economic and Social History of the Orient, vol 40, no 4, pp.444-460.
Levy, Jack S., 1997, "Too Important to Leave to the Other: History and Political Science in the Study of International Relations". International Security, vol 22, no 1, pp. 22-33.
Linklater, Andrew, 2007, "World History and International Relations", International Relations, vol 21, no 3, pp. 355-359.
Newman, Andrew J., 2006, Rebirth of Persian Empire: Safavid Iran, New York: I. B. Tauris.
_________________, 1993, "The Myth of the Clerical Migration to Safawid Iran: Arab Shi'ite Opposition to Ali Al-Karki and Safawid Shi'ism", Die Welt des Islam, vol 33, no 1, pp. 66-112.
Rosenberg, Justin, 2006, "Why is There No International Historical Sociology?", European Journal of International Relations, vol 12, no 3, pp. 307-340.
Sefatgol, Mansur, 2006, "Rethinking the Safavid Iran (907-1148/1501-1736): Cultural and Political Identity of Iranian Society during the Safavid Period", Journal of Asian and African Studies, no 72, pp. 5-16.
Sayer, Derek, 1991, Capitalism and Modernity: An Excursus on Marx and Weber, London: Routledge.
Turner, Bryan S., 1992, Max Weber: From History to Modernity, London: Routledge.
Weber, Max, 1992, The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. Translated by Talcot Parsons. With an Intruduction by Anthony Giddens, London: Routledge.
Wallerstein, Immanuel M., 2008, "What is Historical Social Science?" The Social Science Research Council. Contention, Change, and Explanation: A Conference in Honor of Charles Tilly, New York, October, pp. 3-5.
Whimster, Sam, 2007, Understanding Weber, London: Routledge.