در سده 19 میلادی، شمار قابل توجهی از ایرانیان به دلایل گوناگون به ترکیه عثمانی رفت و آمد داشتند و یا در آنجا مقیم بودند. در متون فارسی روزگار قاجاریه با انبوهی از داده‌های مربوط به ترکیه عثمانی روبرو هستیم که وجوه گوناگون اوضاع و احوال تمدنی و فرهنگی آن دیار را بازنمایی کرده‌اند. گردآوری، تنظیم، تدوین و تجزیه و تحلیل علمی این‌گونه داده‌ها برای شناخت تجدد و نوگرایی در هر دو کشور مهم و سودمند می‌نماید. یکی از انواع متون یاد شده سفرنامه‌هایی هستند که گاه گزارش‌های در خور توجهی را درباره ترکیه عثمانی درج کرده‌اند. از میان آن‌ها می‌توان به سفرنامه میرزا صالح شیرازی، سفرنامه آجودان باشی، سفرنامه میرزا خانلرخان اعتصام الملک و سفرنامه حاج سیاح محلاتی اشاره کرد. در مقاله حاضر به سفرنامه میرزا صالح شیرازی می‌پردازیم که در تاریخ ورود افکار و آموزه‌های جدید به ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. نکته جالب توجه این است که در سفرنامه میرزا صالح برای نخستین بار تاریخ‌های روسیه، انگلستان و ترکیه عثمانی به زبان فارسی نگارش شده است. آن‌گونه که از اشارات پرمعنی میرزا صالح برمی‌آید، انگیزه او از پرداختن به تاریخ این کشورها آن است که راز ترقی و انحطاط شان را دریابد. همان‌گونه که در تاریخ میرزا صالح شیرازی، هم‌زمان خواننده سیر ترقی و تعالی روسیه و انگلستان را می‌خواند، به روند زوال و انحطاط عثمانی پس از یک دوره اقتدار و عظمت پی می‌برد.
حائری، عبدالهادی (1374)، آزادی‌های سیاسی و اجتماعی از دیدگاه اندیشه گران؛ گذری بر نوشته‌های پارسی در دو سده واپسین، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی.
رائین، اسماعیل (1347)، سفرنامه میرزا صالح شیرازی، تهران: بی جا
رحمانیان، داریوش (1388)، تاریخ تفکر سیاسی در دوره قاجاریه، تهران: دانشگاه پیام نور.
--------------- (1382)، تاریخ علت شناسی انحطاط و عقب ماندگی ایرانیان و مسلمین، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
رینگر، مونیکا ام. (1385)، آموزش، دین و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوران قاجار، ترجمه: مهدی قره داغی، تهران: ققنوس.
سرمد، غلامعلی (1372)، اعزام محصل به خارج از کشور در دوره قاجاریه، تهران: بنیاد.
شهیدی، همایون (1362)، گزارش سفر میرزا صالح شیرازی، تهران: بی جا.
شیرازی، میرزا صالح (1364)، مجموعه سفرنامه‌های میرزا صالح شیرازی، تصحیح و توضیح: غلامحسین میرزا صالح، تهران: نشر تاریخ ایران.
طباطبائی، سیدجواد (1380)، دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران، تهران: نگاه معاصر.
محبوبی اردکانی، حسین (1354)، تاریخ مؤسسات تمدنی در ایران، ج 1، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. محبوبی اردکانی، حسین «دومین کاروان معرفت» مجله یغما، سال 18.
مینوی، مجتبی «اولین کاروان معرفت» مجله یغما، سال 6، شماره 5 و 4.
ابتدای صفحه