نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد بازنشسته دانشگاه تهران

2 کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

آداب پذیرش سفرا و دیگر مأموران خارجی از آغاز قاجار تا پایان دوره ناصرالدّین شاه به مثابه شاخه­ای از آداب دیپلماتیک موضوع این پژوهش است. دیپلماسی قاجاری برگرفته از سنت جامعه ایرانی و تداوم دیپلماسی حکومت صفوی بود. بررسی آداب دیپلماتیک با حجم وسیع ارتباطات خارجی از دوره فتحعلی‌شاه به بعد ضروری به نظر می­آید؛ از آن جهت که در همین دوران و پس از کنگره وین قوانینی در راستای جهانی شدن آداب مربوط به دیپلماسی به تصویب رسید. بنابراین تبیین و چگونگی اجرای این آداب مسألة اصلی جستار حاضر است. شیوه پژوهش حاضر توصیفی و تا حدودی تحلیلی و مبتنی بر اسناد و سفرنامه­ها است. نتیجه بررسی‌ها نشان می­دهد که در فقدان تشکیلات وزارت امور خارجه در ایران تا دوره ناصری آداب دیپلماتیک عرصه­ای برای ظهور نیافت و همچنان به طور سنتی و در قالب اوامر شاه و صدراعظم به مهمانداران اجرا می­شد. اما با تشکیلاتی شدن وزارت امور خارجه در دوره ناصری شرایط تغییر کرد و نوشتن ملزومات مراسم ورود سفرا و اجرای آداب مربوط به آن برعهده وزارت امور خارجه و زیر نظر صدراعظم قرار گرفت.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
آدمیت، فریدون (1385) اندیشه ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
اعتضادالسلطنه، علیقلی­میرزا (1370) اکسیر­التواریخ (تاریخ قاجاریه از آغاز تا 1259ق.)، به اهتمام: جمشید کیان­فر، تهران: انتشارات ویسمن.
 افضل الملک، غلامحسین، کراسهّ المعی (نسخه خطی شماره 9450) تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
اورسل، ارنست ]بی تا[ سفرنامه اورسل، ترجمه: علی اصغر سعیدی، تهران: انتشارات زوار.
بروگش، هنریش (1367) سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه: مهندس کردبچه، تهران: انتشارات اطلاعات.
بینا، علی­اکبر (1333) تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران .
خاوری شیرازی، میرزا فضل­الله (1380) تاریخ ذوالقرنین، تصحیح و تحقیق: ناصر افشارفر، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
خورموجی، محمد جعفر (1363) حقایق الاخبار ناصری، به کوشش: حسین خدیوجم، تهران، نشر نی.
دنبلی، عبدالرزاق، مآثرالسلطانیه(1363) تصحیح و تحشیه: غلامحسین زرگری­نژاد، تهران، مؤسسه انتشاراتی روزنامه ایران.
دوکوتز بوئه، موریس (1365)مسافرت به ایران دوره فتحعلی­شاه قاجار، ترجمه: محمود هدایت ]بی­جا[ سازمان انتشارات جاویدان.
دوگوبینو، آرتور (1367) سفرنامه آرتور کنت دوگوبینو: سه سال در آسیا، ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، انتشارات کتابسرا.
ساروی، محمد فتح­الله بن محمد تقی (1371) تاریخ محمدی(احسن­التواریخ)، به اهتمام: غلام­رضا مجد، تهران، انتشارات امیرکبیر.
سرنا، کارلا، مردم و دیدنی های ایران «سفرنامه کارلاسرنا» (1363) ترجمه: غلامرضا سمیعی، تهران، نشرنو.
شقاقی، میرزا مهدی خان و میرزا هاشم خان (1365) رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، به کوشش: ایرج افشار، تهران، انتشارات اساطیر.
شهیدزاده، حسین (1344) تشریفات دیپلماتیک در یک قرن پیش، تهران، نشریه وزارت امور خارجه، شماره دوم، دوره سوم.
فریزر، جیمز بیلی، سفرنامه فریزر (معروف به سفر زمستانی)، (1364) ترجمه: منوچهر امیری، تهران، انتشارات توس.
لسان­الملک سپهر، میرزا محمد تقی (1337) ناسخ­التواریخ، باهتمام و تصحیح: جهانگیر قائم مقامی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
محیط طباطبایی، سید محمد (1339) نخستین وزیر امور خارجه ایران، تهران، نشریه وزارت خارجه، شماره 12، دوره دوم.
موریه، جیمز (1368) سفرنامه جیمز موریه، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران انتشارات توس.
نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر (1344) تهران، انتشارات بنیاد.
واتسن، رابرت گرانت، تاریخ ایران از ابتدای قرن نوزدهم تا سال 1858 (1348) ترجمه: ع. وحید مازندرانی، تهران، امیرکبیر.
ویلربنجامین، ساموئل گرین، ایران وایرانیان (خاطرات و سفرنامه ساموئل گرین ویلر بنجامین) (1363) به اهتمام: رحیم رضازاده ملک، تهران، نشرگلبانگ.
هدایت، رضاقلی­خان، تاریخ روضه­الصفای ناصری (1380) تصحیح و تحشیه: جمشید کیان­فر، تهران، انتشارات اساطیر.
 
اسناد
آرشیو وزارت امور خارجه ایران، صورت تشریفات ورود قونسول‌های دول متحابه، سال 1269، کارتن 7.
ــــــــــــــــــــــــــــــ، صورت تشریفات جناب وزیرمختار، سال 1269، کارتن 7.
ـــــــــــــــــــــــــــــــ، ماموریت پذیرفتن ایلچی دولت بهیه روسیه در دربار همایون اقدس شاهی، سال 1269، کارتن 7.
ــــــــــــــــــــــــــــــ، تشریفات روز شرفیابی جناب وزیر مختار دولت بهیه روسیه به حضور همایون اعلی‌حضرت شاهنشاهی ظل الله ملکه، 1269، کارتن 7.
ــــــــــــــــــــــــــــــ، تشریفات روز ورود وزیر مختار دولت ایطالیا، 1269، کارتن 7.
ــــــــــــــــــــــــــــــ، صورت تشریفات روز ورود شارژدافر دولت انگلیس به دارالخلافه، 1269، کارتن 7.
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مکاتبات وزارت خارجه با سفرای دول خارجه مقیم ایران، نسخه خطی شماره 926
ــــــــــــــــــــــــــــــ، کتابچه تشریفات وزارت خارجه، نسخه خطی شماره 733.