نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد روابط بین الملل دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکترای مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران

چکیده

امپراتوری بریتانیا طی چند قرن از آغاز قرن هفدهم تا پایان قرن بیستم میلادی، قدرت برتر در خلیج فارس بود. انگلیس برای حفظ برتری قدرت و منافع خود در منطقه از هیچ کوششی فروگذاری نمی‌کرد و برای تأمین این اهداف، ابزارها و الگوهای مشخصی داشت. ایران یکی از کشورهای مهم منطقه بود که انگلیس از اوایل قرن هفدهم میلادی روابط ویژه با آن برقرار کرد. کیفیت این روابط به قدرت حکومت مرکزی در ایران بستگی داشت، علاوه بر اینکه تحت تأثیر تحولات و رقابت‌های بین المللی نیز بود. اگر بپذیریم که سیاست خارجی دارای عناصر مستمر و مداوم در کنار عناصر تغییرپذیر است، باید گفت که شناخت الگوهای رفتاری انگلیس و ابزارهای به‌کار رفته در طول تاریخ اهمیت خاص دارد و بررسی ریشه‌ها می‌تواند در فهم سیاست‌های امروز این کشور راهگشا باشد. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که اهداف و الگوهای سیاست خارجی امپراتوری بریتانیا و حضور این کشور در خلیج فارس چه بوده است؟ فرضیه این است که بریتانیا از الگوی ویژه و منحصر به‌فردی برای ایجاد و گسترش الگوی استعماری و هژمونیک منطقه‌ای خود بهره می‌برد و آن به‌کارگیری نیروهای مختلف سیاسی، اقتصادی و نظامی و استفاده از نیروهای منطقه‌ای و محلّی برای پیشبرد اهداف خود در منطقة خلیج فارس بود.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
اسناد
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، اداره حفظ و نگهداری اسناد، کارتن 17، پرونده 1، سال 1321ق.
_________________________، کارتن9، پرونده‌های 7 و 1، سال 1323ق.
_________________________، کارتن15، پرونده 6، سال 1323ق.
_________________________، کارتن 29، پرونده 1، سال 1328ق.
_________________________، 1250405-15-3-1252ق.
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، اسناد P.R.O.، سند شماره:0045،0083-1-29-1328.
______________________، سند شماره: 22A.
______________________، سند شماره 21A.
______________________، سند شماره 22A(2).
______________________، سند شماره 23A(2)، 24A(2)، 25A(2)، 26A.
______________________، سند شماره 23A(2)، 24A(2)، 25A(2)، 26A.
______________________، سند شماره C_248(37)، C_248(38).
______________________، 18A-16.
______________________، سند شماره 14A.
______________________، سند شماره 50A، 51A،52A، 53A، 40A، .41A
______________________، سند شماره A(3)10000003، 10000004A(2)، 10000005A(2)، 10000006A، 10000007A (2).
______________________، سند شمارهC_248(39) ، C_248(40).
 
کتاب‌ها
فارسی:
آوتویت، ویلیام و تام باتامور، 1392، فرهنگ علوم اجتماعی قرن بیستم، ترجمه: حسن چاوشیان، تهران: نشر نی.
ابراهیمی، آمنه، "مواضع اولیة ایران و انگلیس در برابر مسألة لغو تجارت برده در خلیج فارس (دوران محمد شاه قاجار 1250-1264قمری)»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی 1387، سال 9، شماره، 34، ص. 34.
اسلامی، روح‌الله، 1394، ارزیابی الگوهای سیاست خارجی ایران بین دو انقلاب، جلد اول، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
ای کونیا، ژوئائو تلش، 1393، نگاهی به امپراتوری باشکوه پارس، ترجمه: میترا شهابی تهران: اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه و دیگران
جزء محمدپور، جمشید، 1394، حضور بریتانیا در خلیج فارس، اخذ شده از: http://irane7000saale.com.
چمنکار، محمدجعفر، 1388، نقش‌آفرینی ایران در خلیج فارس و دریای عمان (تحلیل تاریخی از قرن نهم تا قرن چهاردهم هجری شمسی)، تهران: اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
حافظ‌نیا، محمدرضا، 1384، خلیج فارس و نقش استراتژیک تنگة هرمز، تهران: سمت.
حسن‌نیا، محمد و علی ططری، 1391، قرارداد 1907 به روایت اسناد وزارت امور خارجه، تهران: خانة کتاب.
ذوقی، ایرج، 1368، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرت‌های بزرگ 1900-1925، تهران: پاژنگ.
راعی گلوجه، سجاد، 1394، بررسی و تحلیل روابط ایران و انگلستان (1320-1332) تهران: وزارت امور خارجه.
رجایی، غلامعلی، 1390، کمپانی هند شرقی انگلیس و ایران دورة زند، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
سدیدالسلطنه، محمدعلی، 1362، سفرنامة سدیدالسلطنه، تصحیح و تحشیه: احمد اقتداری، تهران: بهنشر.
شورمیج، محمد، "تحلیلی بر روند قدرت‌گیری انگلیس در خلیج فارس (از اواسط صفویه تا پایان نیمة اول قاجاریه 1264-1030ق./ 1847-1620م.)"، تاریخ در آینه پژوهش، 1389، سال 7، شماره 4.
عزتی، عزت‌الله، 1366، جغرافیای نظامی ایران، تهران: امیرکبیر.
عزتی، عزت‌الله و اعظم یوسفی تنها، "تحلیل ژئوپلتیکی روابط متقابل ایران و انگلیس" مجله علمی- پژوهشی فضای جغرافیایی، سال 1387، شماره 25.
فلسفی، نصرالله، 1394، سیاست خارجی ایران در دوره صفویه، تهران: علمی و فرهنگی.
فلور، ویلم، 1371، هلندیان در جزیره خارک، ترجمه: ابوالقاسم سرّی، تهران: توس.
کوزه‌گر کالجی، ولی، "سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی"، نشریه روندها و چشم‌اندازها، سال 1394، وزارت امور خارجه.
مشیرزاده، حمیرا، 1384، تحول در نظریه‌های روابط بین‌‌الملل، تهران: سمت.
مگداف، هاری و تام کمپ، 1378، امپریالیسم، تاریخ، تئوری، جهان سوم، ترجمه و اقتباس: هوشنگ مقتدر، تهران: کویر.
ملکوتیان، مصطفی، "تأثیر انقلاب‌های عربی بر تقابل استراتژیک ایران و آمریکا" فصلنامه آفاق امنیت، سال 1390، شماره: 13.
ملکوتیان، مصطفی، آرش بیدالله‌خانی و علی‌اصغر ستوده، "تأثیر انقلاب‌های عربی بر تقابل استراتژیک ایران و آمریکا"، فصلنامه آفاق امنیت، سال 1390، سال 4، شماره 13.
مؤمنی، فاطمه، 1388، سیاست‌های بریتانیا در خلیج فارس در فاصلة دو جنگ جهانی 1918-1939م.، بوشهر: بنیاد ایرانشناسی.
میلر، بنجامین، "الگوی رفتاری قدرت‌های بزرگ در بحران‌های بین‌المللی"، ترجمه: قدرت احمدین، مجله سیاست دفاعی، سال 1376، شماره 21-20.
نیبور، ف. کارستن، 1354، سفرنامه نیبور، ترجمه: پرویز رجبی، تهران: توکا.
وادالا، ر.، 1364، خلیج فارس در عصر استعمار، ترجمه: شفیع جوادی، تهران: سحاب.
ورهرام، غلامرضا، 1385، نظام سیاسی و سازمان‌های اجتماعی در عصر قاجار، تهران: معین.
وثوقی، محمد باقر، 1388، پرتغالی‌ها در خلیج فارس، تهران: اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
ویلسون، آرنولد، 1309، خلیج فارس، ترجمه: محمد سعیدی، تهران: فرهومند.
 
لاتین:
Abdul Abmir Amin, 1967, British Interests in the Persian Gulf, Leide. 
Ahmadi, kourosh, 2012, British colonial and the Persian Gulf Islands, Iranian review forein affairs, vol.3.
Allday, Louis, 2004, Gulf History and Arabic language specialist, British Library.
Al-otabi, Mubarak, 1989, The Qawasim and British control of the Arabian Gulf, Thesis, university of Salford.
Bismark, Von, Helen, 2014,  British Policy in the Persian Gulf, 1961–1968: Conceptions of Informal Empire, Basingstoke: Palgrave Macmillan.
H. Lyman Stebbins, 2016, British Imperialism in Qajar Iran, London, I.B. Tauris.
Hugh Arbuthnott, 2011, Terence Clark and Richard Muir, British Missions around the Gulf, 1575-2005, Global Oriented 2008.
Ikenberry, “The Future of Power”, Foreign Affairs. March/ April.
J. B. Kelly, 1968, Britain and the Persian Gulf 1795-1880, Oxford University Press.
J.E.Petersen, 2001, The historical pattern of Gulf security, online edition from www.jepetersen.net
Kelly, John Barrett, 1991, Britain and the Persian gulf, oxford: Clarendon.
Only, James, 2005, Britain's informal empire in the Gulf, Journal of social affairs, vo.22
Only, James, 2006, Bratain and the gulf shaikhdoms the political of protection 1820-1971.
William Gibson, Martin, 2012, British strategy and oil, 1914-1923.Thesis in University of Glasgow.