نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

2 کارشناس ارشد روابط بین‌الملل دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در مقطع تاریخی 1357-1332ش. با توجه به چیرگی سیاست خارجی بر روابط خارجی پهلوی دوم در روابط خود با اتحاد جماهیر شوروی می‌کوشید تا گامی در جهت منافع ایران بردارد. به همین سبب، زمینه‌های همکاری و تعامل میان دو کشور افزایش یافت. در پژوهش حاضر بر مبنای چارچوب نظری الگوهای سیاست خارجی و همچنین با بهره‌گیری از روش تحلیل محتوای کیفی، روابط ایران و شوروی در این دوره بررسی می‌شود. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که هدف ایران از برقراری روابط تعاملی با اتحاد جماهیر شوروی چه بود؟ بر اساس اسناد، پهلوی دوم در این دوره مشی متفاوتی در سیاست خارجی را پیش گرفت و برخلاف گذشته که اقتدار چندانی در صحنه بین‌المللی نداشت و همواره در برابر سیاست‌های همسایة شمالی موضع انفعالی می‌گرفت، اینک ابتکار عمل را در دست داشت و در بسیاری از برهه‌ها سطح مناسبات را در زمینه‌های تجاری، علمی و فنی ارتقاء بخشید.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ:
اسناد
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه
پاسخ سفارت کبرای شاهنشاهی ایران به یادداشت وزارت امورخارجه‌ اتحاد جماهیر شوروی در رابطه با الحاق ایران به پیمان بغداد:
SH1334-K244-P1334.11-13-14
 
پاسخ سفارت کبرای شاهنشاهی ایران به یادداشت سفارت کبرای اتحاد جماهیر شوروی:
SH1334-K244-P1334.11-3-4
 
متن مصاحبة دکتر اردلان وزیر امور خارجه در رابطه با توسعة روابط اقتصادی با اتحاد جماهیر شوروی:
SH1335-K280-P193-37-39
 
اظهارات سفیر ایران در شوروی راجع به روابط دو کشور:
SH1337-K252-P5059-14-15
 
متن روزنامه "سوتسکایا راسیا" در رابطه با همکاری اقتصادی، فنی و فرهنگی بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی:
SH1341.45-K297-P5704-15
 
نامة محرمانة سفیرکبیر آدمیت در رابطه با مذاکرات عالیخانی وزیر اقتصاد با پاتولیچف وزیر تجارت خارجی اتحاد جماهیر شوروی برای هیراد رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی:
SH1341.45-K297-P5704-15
نامة وزارت امور خارجه ایران به سفارت اتحاد جماهیر شوروی در رابطه با افزایش چند راه ترانزیتی:
SH1341.45-K301-P5763-11
قرارداد بین شرکت سهامی معاملات خارجی ایران و اتحادیه کل اتحاد جماهیر شوروی "سایوزونش ترانس" :
SH1341.45-K301-P5765-71
نامة احمد میرفندرسکی سفیرکبیر ایران در اتحاد جماهیر شوروی به وزارت امور خارجه ایران در رابطه با مذاکرات و توافقات هیأت ایرانی در اتحاد جماهیر شوروی:
SH1341.45-K301-P5767-119-121
یادداشت‌های مربوط به تصویب موافقت‌نامه در بارة تحویل گاز طبیعی از ایران به اتحاد جماهیر شوروی و ماشین آلات و تجهیزات از اتحاد جماهیر شوروی به ایران:
SH1341.45-K301-P5767-83
قرارداد ساختمان کارخانة ذوب‌آهن بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی:
SH1341.45-K301-P5767-98-99
موافقت‌نامة طویل‌المدت مبادلة کالا بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی:
SH1346.50-K329-P6050-41-42
کپی بخش فارسی رادیو مسکو در رابطه با روابط اقتصادی و همکاری‌های فنی ایران و اتحاد جماهیر شوروی:
SH1346.50-K328-P6038-147-148
دستورجلسة سومین اجلاسیة کمیسیون دائمی همکاری اقتصادی ایران و اتحاد جماهیر شوروی:
SH1346.50-K328-P6038-128-140
تلگراف محمدرضا پهلوی به دولت و ملت شوروی به مناسبت امضای عهدنامة مودت بین دولت ایران و اتحاد جماهیر شوروی:
SH1346.50-K329-P6050-10-11
برنامة روابط فرهنگی بین دولت ایران و اتحاد جماهیر شوروی 1355-1350ش.:
SH1346.50-K327-P6036-115
همکاری‌های علمی و فنی ایران و اتحاد جماهیر شوروی:
SH1346.50-K327-P6036-30-33
روابط ایران با اتحاد جماهیر شوروی:
SH1351.55-K347-P4.18-16-17
موافقت‌نامة توسعة اقتصادی و همکاری فنی ایران و اتحاد جماهیر شوروی:
SH1351.55-K333-P60.74.-1-92
صورت‌جلسة پنجمین اجلاسیة کمیسیون دائمی همکاری اقتصادی شوروی و ایران:
SH1351.55-K349-P6.2-2-9
کتاب‌ها
فارسی:
ابراهیم‌زاده، حسن، 1381، "سند و تحلیل"، در کتاب: مجموعه مقالات همایش اسناد و تاریخ‌نگاری معاصر، جلد 3، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
اتکین، موریل، 1374، " اسطوره‌های روابط ایران و شوروی"، ترجمه: الهه کولایی، فصلنامه راهبرد، شماره 7، تابستان، صص 182-159.
ازغندی، علی‌رضا، 1382، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (1357-1320)، تهران: سمت.
امینی، علی‌رضا، 1381، تاریخ روابط خارجی ایران در دوران پهلوی، تهران: صدای معاصر.
_________، 1381، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، تهران: صدای معاصر.
ایزاک، استفان، 1374، راهنمای جامع تحقیق و ارزیابی، ترجمه: مریم کریم‌بنا، مشهد: آستان قدس.
براون، کریس و کرستن اینلی 1391، فهم روابط بین‌الملل، ترجمه: محمدجواد رنجکش و فاطمه صلواتی طرقی، مشهد: مرندیز.
بلیک، کریستین، 1394، روابط خارجی ایران از 1320 تا 1341: روایتی جدید از رویارویی آمریکا و شوروی در ایران، ترجمه: علی باقری دولت‌آبادی و حوریه دهقان، تهران: مخاطب.
پهلوی، محمدرضا، 1355، به سوی تمدن بزرگ، ناشر: مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی.
__________، 1371، پاسخ به تاریخ، ترجمه: حسین ابوترابیان، ناشر: مترجم.
جکسون، رابرت و گئورگ سورنسون، 1394، درآمدی بر روابط بین‌الملل (نظریه‌ها و رهیافت‌ها)، ترجمه: مهدی ذاکریان، احمد تقی‌زاده و حسن سعیدکلاهی، تهران: میزان.
خلیلی، محسن، 1392، "بازخوانی نامه‌های میرزا حسین خان سپهسالار در پرتو چشمداشت‌های هفت‌گانه از سیاست خارجی"، فصلنامه سندپژوهی بهارستان، شماره 1، بهار، صص 75-49.
_________، 1390، "مناسبات فرامرزی روزگار قاجاریه؛ روابط خارجی یا سیاست خارجی؟"، تاریخ روابط خارجی، شماره 48، پاییز، صص 101-79.
خوشوقت، محمدحسین، 1375، تجزیه و تحلیل تصمیم‌گیری در سیاست خارجی، تهران: وزارت امور خارجه.
دهقانی فیروزآبادی، سیّد جلال، 1394، اصول و مبانی روابط بین‌الملل (1) ، تهران: سمت.
رینولدز، فیلیپ آلن، 1380، شناخت اصول روابط بین‌الملل، ترجمه: جمشید زنگنه، تهران: وزارت امور خارجه.
سنایی، مهدی و جهانگیر کرمی، 1387، روابط ایران و روسیه، تهران: ایراس.
سیّد امامی، کاووس، 1386، پژوهش در علوم سیاسی (رویکردهای اثبات‌گرا، تفسیری و انتقادی)، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
طاهراحمدی، محمود، 1385، "پیمان بغداد و تأثیر آن بر روابط ایران و شوروی"، مجله گنجینه اسناد، شماره 61، بهار، صص 47-36.
_____________، 1393، تاریخ روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی 1345-1325، تهران: مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وزارت امور خارجه.
عطارزاده، مجتبی، 1378، "بررسی روابط ایران و شوروی در دورة حاکمیت کمونیسم"، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 27، پاییز، صص 195-155.
فوران، جان، 1377، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال 1500 میلادی مطابق با 879 شمسی تا انقلاب، ترجمه: احمد تدین، تهران: خدمات فرهنگی رسا.
قائم‌مقامی، جهانگیر، 1350، مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی، تهران: انجمن آثار ملی.
قوام، عبدالعلی، 1370، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، تهران: سمت.
کالینگوود، رابین جورج، 1385)، مفهوم کلی تاریخ، ترجمه: علی‌اکبر مهدیان، تهران: اختران.
کدی، نیکی، 1379، نه شرقی نه غربی: روابط خارجی ایران با آمریکا و اتحاد شوروی، ترجمه: ابراهیم متقی و الهه کولایی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
مانهایم، یارول و ریچارد ریچ، 1377، روش‌های تحقیق در علوم سیاسی: تحلیل تجربی، ترجمه: لیلا سازگار، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
محمدی، منوچهر، 1377، مروری بر سیاست خارجی ایران دوران پهلوی یا تصمیم‌گیری در نظام تحت سلطه، تهران: دادگستر و میزان.
منتظری، حمیدرضا، 1393، "بررسی روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی در دورة پهلوی دوم (1357-1320ش.)، تعامل یا تقابل"، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 59-58، بهار و تابستان، صص 205-171.
هرمن، ریچارد، 1374، "نقش ایران در ادراکات و سیاست‌های اتحاد جماهیر شوروی 1988-1946"، ترجمه: الهه کولایی، فصلنامه اطلاعات سیاسی-اقتصادی، شماره 100-99، آذر و دی، صص 47-39.
هوشنگ‌مهدوی، عبدالرضا، 1380، "ارزیابی سیاست خارجی ایران در دوره پهلوی دوم"، مجله علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، شماره 16، زمستان، صص 330-323.
_______________، 1375، تاریخ روابط خارجی ایران: از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم (1500-1945)، تهران: امیرکبیر.
_______________، 1373، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی 1357-1300، تهران: البرز.   
 
لاتین:
Cossa, Ralph A. 1990, “Iran: Soviet Interests, US Concerns”, the Institute for National Strategic Studies, Available in:
Deutschmann, Moritz 2015, “Iran and Russian Imperialism: The Ideal Anarchists, 1800-1914”, Publisher: Routledge.
Lucas, Lydia 1981, “The Historian in the Archives Limitations of Primary Source Materials”, Minnesota History, Available in:
Moore, Eric D. 2012, “The Crisis of Cooperation: A Critical Analysis of Russian-Iranian Relations in the Post-Soviet Era”, Dissertations and Theses, Portland State University, Available in:
Pye, Michael 2015, “in The Belly of the Bear? Soviet-Iranian Relations During the Reign of Mohammad Reza Pahlavi”, a Thesis Submitted for the Degree of PhD at the University of St Andrews, Available in:
Raine, F. 2001, “Stalin and the Creation of the Azerbaijan Democratic Party in Iran, 1945, ColdWar History, Vol, 2(1), pp. 1-38.
Shlapentokh, Dmitry. 2009; “Russian Elite Image of Iran: From the Late Soviet Era to the Present”, Publisher: Strategic Studies Institute.