فصلنامه تاریخ روابط خارجی

ناپایداری اوضاع خلیج فارس و ناکامی تلاش‌های دیپلماتیک شاه سلطان ‌حسین صفوی

جهانبخش ثواقب؛ سروش آزادبخت

دوره 24، شماره 93 ، اسفند 1401، ، صفحه 27-58

چکیده

  در زمامداری شاه سلطان­ حسین صفوی (1135-1105ق./ 1722-1694م.) حاکمیت ایران بر خلیج فارس و جزایر و بنادر کرانه شمالی آن دستخوش ناپایداری‌هایی شد که از یک­سو، رقابت شرکت­های هند شرقی اروپایی آن را تشدید کرد و ...  بیشتر در زمامداری شاه سلطان­ حسین صفوی (1135-1105ق./ 1722-1694م.) حاکمیت ایران بر خلیج فارس و جزایر و بنادر کرانه شمالی آن دستخوش ناپایداری‌هایی شد که از یک­سو، رقابت شرکت­های هند شرقی اروپایی آن را تشدید کرد و از سوی دیگر، شورش­های اعراب عمان در دریا و تهاجمات بلوچ­ها به سواحل بر ناپایداری‌ها افزود. تلاش­های آخرین پادشاه صفوی برای جلب همکاری مشترک قدرت­هایی چون انگلیس، هلند، فرانسه و پرتغال با هدف تثبیت اوضاع نافرجام ماند و پیمان همکاری نظامی ایران و پرتغال در مهار تحرکات اعراب در دریا نیز با حمله افغان­ها به پایتخت و سقوط سلسله صفویه پیامدی نداشت. در این مقاله، تحولات پدید آمده در خلیج فارس مقارن با زمامداری آخرین پادشاه صفوی و سیاست او نسبت ­به این پهنه آبی به روش توصیفی- تحلیلی بررسی و تحلیل شده است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که در این دوره، تحرکات دریایی و تهاجمات اعراب مسقط، رقابت­ و دخالت قدرت­های اروپایی و سیاست متزلزل و ناکارآمد شاه سلطان حسین در ایجاد اوضاع آشفته خلیج فارس و ناپایداری حاکمیت صفویه بر این آبراه مؤثر بوده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 772.52 K

ارزیابی شرکت هند شرقی بریتانیا از تجارت در خلیج ‌فارس دهة آغازین قرن سیزدهم هجری قمری

صفورا برومند

دوره 22، شماره 87 ، تیر 1400، ، صفحه 37-56

چکیده

  در دهة آغازین سدة سیزدهم هجری قمری/ دهة پایانی سدة هجدهم میلادی، حجم درخور توجهی از کالاهای ضروری منطقه و بین‌الملل در محدودة آبی و خاکی خلیج فارس ارائه و مبادله می‌شد. از سوی دیگر، هرگونه عاملی که به ...  بیشتر در دهة آغازین سدة سیزدهم هجری قمری/ دهة پایانی سدة هجدهم میلادی، حجم درخور توجهی از کالاهای ضروری منطقه و بین‌الملل در محدودة آبی و خاکی خلیج فارس ارائه و مبادله می‌شد. از سوی دیگر، هرگونه عاملی که به تزلزل در بازارهای منطقة هیدروپلیتیک خلیج فارس و حتی فراسوی این حوزه منجر می‌شد، زمینة رکود فعالیت تجاری در این منطقه را فراهم می‌کرد؛ ازاین‌رو، پیش‌بینی وضعیت و درنظرگرفتن راهکارهای مؤثر و کاربردی برای بهره‌وری از تجارت در خلیج فارس از ضرورت‌هایی بود که بازرگانان و شرکت‌های تجاری از جمله شرکت هند شرقی بریتانیا همواره مدنظر داشتند. شرکت هند شرقی بریتانیا از سال‌های آغازین سدة یازدهم هجری قمری/ هفدهم میلادی از موقعیت تجاری خلیج فارس بهره‌مند شده بود و در حفظ آن می‌کوشید. این پژوهش با تکیه بر سه گزارش جامع از کارگزاران شرکت هند شرقی بریتانیا، ضمن بازخوانی ارزیابی‌ آنها از بازارهای خلیج فارس در دهة آغازین قرن سیزدهم هجری قمری/ دهة پایانی سدة هجدهم میلادی، وضعیت تجاری منطقه و پیامدهای آن را در بازة زمانی ده ساله بررسی و تحلیل می‌کند. ارائة تفسیر از موقعیت تجاری این منطقة هیدروپلیتیک که به شکل‌گیری تحرکات سیاسی شرکت هند شرقی بریتانیا در دهة دوم سدة سیزدهم هجری قمری/ آغاز سدة نوزدهم میلادی منجر شد، از دستاوردهای این پژوهش است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 913.53 K

جایگاه اقتصادی بندرهای هلنیستی کرانه شمالی خلیج فارس در دوره سلوکی

حمیدرضا پاشازانوس؛ میلاد جعفری گاوزن

دوره 22، شماره 85 ، دی 1399، ، صفحه 3-24

چکیده

  آب‌های آزاد، شریان‌های تجاری حکومت‌ها برای تأمین نیازهای خود از سایر سرزمین‌های دوردست هستند. جایگاه خلیج فارس در جوار مراکز تمدنی دوران باستان سبب شد تا نظارت بر این آبراهه استراتژیک از جمله اولویت‌های ...  بیشتر آب‌های آزاد، شریان‌های تجاری حکومت‌ها برای تأمین نیازهای خود از سایر سرزمین‌های دوردست هستند. جایگاه خلیج فارس در جوار مراکز تمدنی دوران باستان سبب شد تا نظارت بر این آبراهه استراتژیک از جمله اولویت‌های حکومت‌های دوران باستان در غرب آسیا شود. سلوکیان با ایجاد پایگاه‌های دریایی در کرانه‌های شمالی و جزایر خلیج فارس سعی در ایجاد زیرساخت‌های نظامی برای پشتیبانی و کنترل شریان‌های تجاری منطقه خلیج فارس کردند. ساختن بندرگاه‌ها توسط سلوکیان جهت از دور خارج کردن دولت­شهرهایی همانند گِرها، الدور و ملیحیا و نیز محروم کردن امپراطوری بطالسه از تجارت مستقیم با شرق بود. با گذشت زمان و تسلط اشکانیان بر مناطق شمالی خلیج فارس، مسیرهای تجاری منتهی به خلیج فارس تا شرق دور امتداد یافت. در دوره اشکانی حجم تجارت خلیج فارس افزایش پیدا کرد و با اعطای خودمختاری نسبی به مناطق جنوبی فلات ایران و بازسازی بندرگاه‌های پیشین و تخریب بندرگاه‌های جنوبی خلیج فارس، مسیرهای تجارتی در خلیج فارس به کرانه شمالی آن انتقال داده شد. تا پیش از این، به صورت مستقل، جایگاه اقتصادی بندرگاه‌های هلنیستی کرانه شمالی خلیج فارس بررسی نشده است. این پژوهش بر آن است با استفاده از منابع مکتوب و داده‌های باستان‌شناسی به تبیین جایگاه بنادر کرانه شمالی حاشیه خلیج فارس در کنترل تجارت دریایی خلیج فارس از عصر سلوکی تا عصر ساسانی بپردازد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.36 M

خلیج‌فارس در برشی تاریخی از کتاب ‌‌‌‌‌‌ های قرن ۱۹ میلادی کتابخانه کنگره آمریکا

احمدرضا متولی؛ عباس بوری

دوره 20، شماره 79 ، تیر 1398، ، صفحه 51-79

چکیده

   چکیدهنام خلیج‌فارس در سال‌های اخیر با چالش‌هایی مواجه گردیده که غیرواقعی و بیشتر بر اساس احساسات سیاسی ناشی از عصبیت‌های قومی و دور از واقعیت‌های تاریخی بوده است. نویسندگان در پژوهش خود، ...  بیشتر  چکیدهنام خلیج‌فارس در سال‌های اخیر با چالش‌هایی مواجه گردیده که غیرواقعی و بیشتر بر اساس احساسات سیاسی ناشی از عصبیت‌های قومی و دور از واقعیت‌های تاریخی بوده است. نویسندگان در پژوهش خود، آثار تألیف‌شده در قرن 19میلادی، موجود در کتابخانه کنگره آمریکا را بررسی کرده و از آن میان برکتبی که هر یک به فراخور محتوا به این منطقه دریایی پرداخته، تمرکزکرده‌اند. آنها در این حقیق که به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام شده، به نتایجی دست یافته‌اند. نخست: آنچه تحت نام خلیج عربی مطرح می‌شود، معادل دریای سرخ است که طبق اسناد، به مرزهای کشورهای حاشیه دریای مذکور محدود می‌شود؛ دوم: خلیج فارس و خلیج‌عربی بر اساس اسناد مذکور، دو موقعیت جغرافیایی کاملا متمایز هستند؛ سوم: از نام خلیج  فارس در قرون گذشته و در آثار ادبی و سفرنامه‌ها و در نتایج تحقیقات مورخان و جغرافی‌دانان، به وفور استفاده شده‌ است.   

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 564.23 K

الگوی سیاست خارجی انگلیس در خلیج فارس (قرون هجدهم و نوزدهم میلادی)

سید داوود آقائی؛ کاظم شریف‌کاظمی

دوره 19، شماره 75 ، تیر 1397، ، صفحه 99-121

چکیده

  امپراتوری بریتانیا طی چند قرن از آغاز قرن هفدهم تا پایان قرن بیستم میلادی، قدرت برتر در خلیج فارس بود. انگلیس برای حفظ برتری قدرت و منافع خود در منطقه از هیچ کوششی فروگذاری نمی‌کرد و برای تأمین این اهداف، ...  بیشتر امپراتوری بریتانیا طی چند قرن از آغاز قرن هفدهم تا پایان قرن بیستم میلادی، قدرت برتر در خلیج فارس بود. انگلیس برای حفظ برتری قدرت و منافع خود در منطقه از هیچ کوششی فروگذاری نمی‌کرد و برای تأمین این اهداف، ابزارها و الگوهای مشخصی داشت. ایران یکی از کشورهای مهم منطقه بود که انگلیس از اوایل قرن هفدهم میلادی روابط ویژه با آن برقرار کرد. کیفیت این روابط به قدرت حکومت مرکزی در ایران بستگی داشت، علاوه بر اینکه تحت تأثیر تحولات و رقابت‌های بین المللی نیز بود. اگر بپذیریم که سیاست خارجی دارای عناصر مستمر و مداوم در کنار عناصر تغییرپذیر است، باید گفت که شناخت الگوهای رفتاری انگلیس و ابزارهای به‌کار رفته در طول تاریخ اهمیت خاص دارد و بررسی ریشه‌ها می‌تواند در فهم سیاست‌های امروز این کشور راهگشا باشد. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که اهداف و الگوهای سیاست خارجی امپراتوری بریتانیا و حضور این کشور در خلیج فارس چه بوده است؟ فرضیه این است که بریتانیا از الگوی ویژه و منحصر به‌فردی برای ایجاد و گسترش الگوی استعماری و هژمونیک منطقه‌ای خود بهره می‌برد و آن به‌کارگیری نیروهای مختلف سیاسی، اقتصادی و نظامی و استفاده از نیروهای منطقه‌ای و محلّی برای پیشبرد اهداف خود در منطقة خلیج فارس بود.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 402.8 K

بحرین در آغاز عصر ناصری (بررسی و تصحیح رساله احوالات جزیرۀ بحرین)

محمدحسن رازنهان؛ محمدحسین سلیمانی؛ مهران رضایی

دوره 19، شماره 74 ، فروردین 1397، ، صفحه 137-157

چکیده

  دولت ایران در دورۀ ناصری، آشکارا پیرامون مسالۀ بحرین به تکاپوهای سیاسی و مکاتبه با دولت‌های ستیزه‌جو پرداخت؛ اما در پنهان، راهبردها و گزینه‌های دیگری را نیز بررسی می‌کرد. پژوهش حاضر بر پایۀ دست‌نوشته‌ای ...  بیشتر دولت ایران در دورۀ ناصری، آشکارا پیرامون مسالۀ بحرین به تکاپوهای سیاسی و مکاتبه با دولت‌های ستیزه‌جو پرداخت؛ اما در پنهان، راهبردها و گزینه‌های دیگری را نیز بررسی می‌کرد. پژوهش حاضر بر پایۀ دست‌نوشته‌ای از سال‌ 1268ق. نگاشته شده است و بیان می‌کند که برخی از کارگزاران دورۀ ناصری، برنامه‌ای راهبردی و آمادی به‌ویژه در رویارویی با بحران بحرین و ممالک همجوار زیر نفوذ ایران در خلیج فارس داشته‌اند؛ یکی از این راهبردها، تأسیس نیروی دریایی قدرتمند و جنگ رویاروی از راه دریا بوده است. با این حال، یافته‌ها نشان می‌دهد که سیاست دوگانۀ ناصرالدین شاه از یک سو، دیوانسالاری بیمار و ناکارآمد که از مرگ نابهنگام امیرکبیر ناشی شده بود، از سوی دیگر و سرانجام، درگیری ایران در جبهه‌های شرقی به‌ویژه در افغانستان کنونی، راهبردهای پیشنهادی در متن مذکور را ناکام گذارد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 1.07 M

مناسبات ایرانِ عصر افشاریه با قدرت‌های خارجی در خلیج فارس

حمید اسدپور؛ حسین اسکندری

دوره 19، شماره 73 ، دی 1396، ، صفحه 51-70

چکیده

  خلیج فارس به عنوان یک شاهراه تجاری مهم است که در طول تاریخ، نقطه اتصال بسیاری از اقوام بود. تأثیر این پدیده جغرافیایی و پیوند آن با مسائل ایران به صورتی است که هر گاه روند تجاری ایران در خلیج فارس از ساختار ...  بیشتر خلیج فارس به عنوان یک شاهراه تجاری مهم است که در طول تاریخ، نقطه اتصال بسیاری از اقوام بود. تأثیر این پدیده جغرافیایی و پیوند آن با مسائل ایران به صورتی است که هر گاه روند تجاری ایران در خلیج فارس از ساختار منطقی برخوردار بوده، جامعه ایران از آن بهره‌مند گشته است و هر گاه این مناسبات دچار گسست شده است، پیامد‌های منفی آن به جامعه ایرانی آسیب زده است. با سقوط صفویه، تجارت در ایران و خلیج فارس دچار رکود گردید و زمینه قدرت‌گیری برخی حکام محلی فراهم شد. ظهور نادر افشار موجب ایجاد وحدت و امنیت در ایران گردید و این مسأله بر تحولات سیاسی و اقتصادی خلیج فارس نیز تأثیرگذار بود. تلاش‌های نادر شاه در ارتباط با قدرت‌های حاضر در خلیج فارس، جهت رونق بخشیدن به اوضاع اقتصادی ایران و همچنین بهره بردن از آنان به منظور ایجاد یک ناوگان دریایی قدرتمند بود که با قتل نادر شاه بسیاری از تلاش‌های او جهت احیای سلطه سیاسی و اقتصادی ایران بر خلیج فارس متوقف شد. این پژوهش، کوششی جهت بررسی و تحلیل مناسبات سیاسی و اقتصادی ایرانِ عصر افشاریه با قدرت‌های خارجی در خلیج فارس است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 409.77 K

اعراب عمان در خلیج فارس طی دورة‌ شاه سلطان حسین صفوی

نصراله پور محمدی املشی؛ ندا سنبلی

دوره 18، شماره 72 ، مهر 1396، ، صفحه 47-77

چکیده

  شاهراه­های آبی جهان از گذشته­های دور تاکنون مورد توجه بوده­اند و حکومت­های گوناگون سعی در نفوذ و تسلط بر آن و برقراری ارتباط با کشورهای همجوار مناطق فوق داشته­اند. یکی از این مناطق استراتژیک، ...  بیشتر شاهراه­های آبی جهان از گذشته­های دور تاکنون مورد توجه بوده­اند و حکومت­های گوناگون سعی در نفوذ و تسلط بر آن و برقراری ارتباط با کشورهای همجوار مناطق فوق داشته­اند. یکی از این مناطق استراتژیک، خلیج فارس است که همواره مورد توجه حکومت­های منطقه­ای و فرامنطقه­ای بوده است. در دورة صفویه، توجه کشورهای مختلف جهان به این منطقه دو چندان شد. در این دوره، گذشته از توجه حکومت‌های جهانی و کوشش برای نفوذ در آن، قدرت‌های محلی نیز می‌کوشیدند نفوذ و تسلط خود را بر سواحل و بنادر خلیج فارس و همچنین تجارت این منطقه بسط دهند. رقابت بین نظام جهانی و قدرت‌های محلی منطقة خلیج فارس از دورة صفویه آغاز شد. از قدرت‌های محلی، اعراب یعاربه یا اعراب عمان بودند که هم زمان با سال‌های پایانی حکومت صفوی و آگاهی از ضعف درونی حکومت مرکزی در صدد تسلط بر بنادر، سواحل و تجارت این منطقه برآمدند. افزایش قدرت و حضور روزافزون اعراب عمان در خلیج فارس، نه تنها فعالیت‌های تجاری خلیج فارس را کاهش داد، بلکه با اختلال در مسیرهای تجاری جنوب به اصفهان و تأثیر مستقیم و غیرمستقیم آن بر فرآیند مسیر تجارت زمینی ایران با شرق و شمال شرقی، زمینة کاهش و سقوط تجارت دریایی حکومت صفوی را فراهم آورد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 412.55 K

خلیج ‌فارس و رویکرد سفرنامه‌های خارجی عهد قاجار

عبدالله متولی؛ ساره مشهدی میقانی

دوره 18، شماره 72 ، مهر 1396، ، صفحه 79-106

چکیده

  نقش خلیج ‌فارس در تعاملات جهانی موجب شده است تا همیشه به عنوان نقطه‌ای کانونی توجه قدرت‌های فرامنطقه‌ای را جلب کند. نفوذ این قدرت­ها در این منطقه، از قرن شانزدهم میلادی به سبب اهمیت تجاری خلیج فارس ...  بیشتر نقش خلیج ‌فارس در تعاملات جهانی موجب شده است تا همیشه به عنوان نقطه‌ای کانونی توجه قدرت‌های فرامنطقه‌ای را جلب کند. نفوذ این قدرت­ها در این منطقه، از قرن شانزدهم میلادی به سبب اهمیت تجاری خلیج فارس آغاز شد و بعدها به خاطر اهمیت سیاسی- نظامی آن، بیشتر مورد توجه قرار گرفت. در دوران قاجاریه به واسطة افزایش چشمگیر رفت و آمد بیگانگان به ایران، بر شمار سفرنامه­های آنها نیز افزوده شد و مطالعه و بررسی سفرنامه­ها نقشی مهم در شناخت جایگاه و اهمیت منطقة خلیج ‌فارس دارد. آنچه در این مقاله به آن پرداخته می‌شود، بررسی کمّی و کیفی رویکرد 47 سفرنامة­ خارجی است که نویسندگان آنها در دورة قاجاریه، طی سال‌های 1345-1211ق. به ایران سفر کرده‌اند و سفرنامه­های آنها به فارسی ترجمه شده است. هدف از پژوهش حاضر، بررسی میزان و نوع تمرکز این سفرنامه­ها بر منطقة خلیج فارس است و اینکه مسائل مربوط به خلیج ‌فارس را چگونه پوشش داده‌اند؟

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 470.21 K

بررسی روابط بومیان و نخستین فرنگیان در خلیج فارس

صغری دمیرچی‌لو

دوره 16، شماره 64 ، مهر 1394، ، صفحه 25-44

چکیده

  خلیج فارس از گذشته‌های بسیار دور تاکنون، به سبب شبکه‌ای درهم تنیده از پیوندهای اقتصادی و اجتماعی، همواره ویژگی خاصی داشته است. بررسی پیشینه روابط ساکنان این منطقه با فرنگیان، افزون بر آنکه بخش قابل ...  بیشتر خلیج فارس از گذشته‌های بسیار دور تاکنون، به سبب شبکه‌ای درهم تنیده از پیوندهای اقتصادی و اجتماعی، همواره ویژگی خاصی داشته است. بررسی پیشینه روابط ساکنان این منطقه با فرنگیان، افزون بر آنکه بخش قابل توجهی از تاریخ و فرهنگ این آبراه مهم را روشن می‌کند، می‌تواند در تنظیم مناسبات ایرانیان با همسایگان و دیگر ملت‌ها و کشورهای جهان سخت مؤثر باشد. بر این اساس، مقاله حاضر تلاش دارد با تکیه بر اسناد و منابع و نیز روش توصیفی ـ تحلیلی به این پرسش‌ها پاسخ دهد: 1. آشنایی بومیان خلیج فارس با فرنگیان از چه دوره‌ای آغاز شد؟ 2. تعامل میان بومیان و فرنگیان از کدام منافع مشترک سرچشمه می‌گرفت؟ 3. چه عواملی موجب تضاد و برخورد میان بومیان و فرنگیان شد؟ خاطر نشان می‌شود که پیش از ورود پرتغالی‌ها به عرصۀ تجاری خلیج فارس، همزیستی مسالمت‌آمیزی میان عوامل تجاری و بومیان منطقه جریان داشت، اما این وضعیت به سبب سیاست‌های خشونت‌آمیز و انحصار‌‌طلبانۀ تازه‌واردان مختل شد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 313.35 K

نقش‌ دولت پهلوی دوم در امنیت خلیج فارس و دریای عمان

چمنکار محمد جغفر

دوره 14، شماره 54 ، فروردین 1392، ، صفحه 101-121

چکیده

  با تحکیم دولت پهلوی دوم، زمینه‌های تدریجی برای افزایش نقش‌آفرینی امنیتی در سرحدات خلیج فارس و دریای عمان مهیا گردید. توسعه نقش‌آفرینی ایران در منطقه خلیج فارس در دهه 50 شمسی روند شتابانی به خود گرفت ...  بیشتر با تحکیم دولت پهلوی دوم، زمینه‌های تدریجی برای افزایش نقش‌آفرینی امنیتی در سرحدات خلیج فارس و دریای عمان مهیا گردید. توسعه نقش‌آفرینی ایران در منطقه خلیج فارس در دهه 50 شمسی روند شتابانی به خود گرفت که از عوامل به هم پیوسته خارجی و داخلی تأثیر پذیرفته بود. هدف نوشتار حاضر، بررسی عوامل گوناگون مؤثر بر این دگردیسی در واپسین دهه حیات این حاکمیت است. بر این اساس، ایران تحت تأثیر شدید این عوامل به سرعت به یکی از قدرت‌های نظامی منطقه‌ای تبدیل شد و در راستای اهداف پنهان و آشکار دولتمردان واشنگتن و اندیشه‌های حکومت شاهنشاهی به مجموعه‌ای از فعل و انفعالات سیاسی و نظامی در حوزه خلیج فارس و ماورای آن مبادرت نمود.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 423.57 K

اهمیت خلیج‌فارس و تلاش برای جعل نام جدید

جهانبخش ثواقب

دوره 13، شماره 51 ، تیر 1391، ، صفحه 1-18

چکیده

  خلیج‌فارس یکی از آبراهه‌های مهم با شهرت جهانی است که از دیر‌باز به لحاظ موقعیت جغرافیایی، سیاسی، نظامی و اقتصادی از اهمیت سوق‌الجیشی برخوردار بوده است. این آبراهه کانون تحولات عمده‌ای بود که از سده‌ ...  بیشتر خلیج‌فارس یکی از آبراهه‌های مهم با شهرت جهانی است که از دیر‌باز به لحاظ موقعیت جغرافیایی، سیاسی، نظامی و اقتصادی از اهمیت سوق‌الجیشی برخوردار بوده است. این آبراهه کانون تحولات عمده‌ای بود که از سده‌ دهم هجری/ شانزدهم میلادی با ورود کشورهای اروپایی به این منطقه وضعیت آن پیچیده‌تر و بر اهمیت استراتژیک آن افزوده شد. هم از این رو، از جنبه‌ فرهنگی به سبب تعامل ملیت‌های مختلف در این منطقه نقش برجسته‌ای در تبادل فرهنگ‌ها و اندیشه‌ها ایفاء کرد. همین موقعیت مهم موجب شد که از گذشته‌های دور نام خلیج فارس در متون تاریخی، جغرافیایی، اطلس‌ها، نقشه‌ها و اسناد گوناگون وارد شود و ماندگار گردد. با این همه، هر از گاه تلاش‌هایی نیز صورت گرفت که نام‌های دیگری به جای خلیج فارس جعل شود و یا این نام از روی نقشه‌های جغرافیایی حذف گردد. در این مقاله سعی بر آن است تا ضمن بیان برخی از وجوه اهمیت خلیج فارس، پیشینه و انگیزه‌های طرح جعل نام برای خلیج فارس که از یک سو به قدرت‌های فرامنطقه‌ای مربوط می‌شود و از سوی دیگر ریشه در ناسیونالیسم عربی و سیاست برخی از مرتجعین عرب با هدف ایران ستیزی و طرح ادعاهای واهی سرزمینی دارد، تحلیل و تبیین شود.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 304.52 K

چالش‌های ایران و عثمانی در خلیج فارس از شاه عباس تا سقوط صفویه

نصراله پور محمدی املشی؛ ندا سنبلی

دوره 13، شماره 50 ، اردیبهشت 1391، ، صفحه 1-25

چکیده

  دور زدن دماغه امید نیک توسط اروپائیان و ورودشان به آب‌های اقیانوس هند، دریای سرخ دریای عمان و خلیج فارس سبب رویاروئی آ‌نها با فرمانروایان منطقه­ای شد، زیرا ورود آنها سیستم سنتی تجارت را مختل ­کرد. ...  بیشتر دور زدن دماغه امید نیک توسط اروپائیان و ورودشان به آب‌های اقیانوس هند، دریای سرخ دریای عمان و خلیج فارس سبب رویاروئی آ‌نها با فرمانروایان منطقه­ای شد، زیرا ورود آنها سیستم سنتی تجارت را مختل ­کرد. ورود پرتغالی‌ها به این نواحی و انتقال تجارت این حوزه ها از دوران کهن به دوران جدید موجب واکنش فرمانروایان مناطقی که در حقیقت مسیرهای اصلی تجارت سنتی بودند، گردید ، چرا که آنها را از سود حاصل از مبادلات شرق و غرب محروم می­ساخت. از جمله فرمانروایان این مناطق می­توان به صفویان، عثمانی ها و مغولان هند اشاره کرد. دولت صفوی در ابتدای قدرت­گیری خود به دلیل درگیری‌های داخلی توجه چندانی به این امر نداشت تا اینکه در  زمان شاه عباس اول آ‌نها را در سال 1032 ق./1622م. به کمک انگلیسی­ها از هرمز بیرون راند ، اما دولت عثمانی که از همان ابتدای ورود پرتغالی­ها در صدد رقابت با آنها برآمده بود ، پس از بیرون رانده شدن پرتغالی ها از هرمز به آنها نزدیک گردید و در نواحی دیگری از خلیج فارس مانند بصره و بحرین برای ایران مشکل ساز شد. در پژوهش حاضر این مسئله از دوره شاه عباس اول تا سقوط سلسله صفوی در دوره شاه سلطان حسین مورد بررسی قرار خواهد گرفت .   

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 322.95 K

اهمیت جزیره کیش در بازرگانی خلیج فارس و دریای عمان عصر مغول

چمنکار محمد جغفر

دوره 13، شماره 49 ، دی 1390، ، صفحه 59-84

چکیده

  جزیره کیش با حاکمیت ملوک محلی بنی قیصربه عنوان مرکز بازرگانی خلیج فارس در عصر مغول محسوب می‌شد و تحولات آن همواره بر مناطق پیرامونی و ماورای منطقه‌ای تأثیرگذار بود. هدف از این نوشتار بررسی دگرگونی‌های ...  بیشتر جزیره کیش با حاکمیت ملوک محلی بنی قیصربه عنوان مرکز بازرگانی خلیج فارس در عصر مغول محسوب می‌شد و تحولات آن همواره بر مناطق پیرامونی و ماورای منطقه‌ای تأثیرگذار بود. هدف از این نوشتار بررسی دگرگونی‌های اقتصادی کیش و جایگاه ممتاز آن در بازرگانی دریایی حوزه خلیج فارس و دریای عمان عصر مغول بدون تمرکز بر تاریخ سیاسی آل قیصراست. بر این اساس جزیره کیش موقعیت تاریخی خود را به عنوان مرکز عمده بارگیری و باراندازی مال التجاره بازرگانی حفظ کرده است و تأثیر گذاری آن را بر فعل و انفعالات اقتصادی داخل ایران، سرحدات شمالی و جنوبی خلیج فارس و سرزمین‌های دور دست کماکان ادامه داده است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 346.54 K

بررسی تحلیلی- سندی علل مهاجرت دسته جمعی اهالی بنادر کلات و گرزه از ولایت شیبکوه لنگه به عُمّانات(1316-1315ش)

علی بحرانی پور

دوره 12، شماره 47 ، تیر 1390، ، صفحه 55-75

چکیده

  مردم سواحل و بنادر شمالیِ خلیج فارس از دیرباز روابط تنگاتنگ و حتی پیوندهای خویشاوندی با سواحل جنوبی آن به ویژه با عُمانات داشته‌اند. این امر در روزگار حاکمیت نظام ممالک محروسه در دوره قاجار- گونه‌ای ...  بیشتر مردم سواحل و بنادر شمالیِ خلیج فارس از دیرباز روابط تنگاتنگ و حتی پیوندهای خویشاوندی با سواحل جنوبی آن به ویژه با عُمانات داشته‌اند. این امر در روزگار حاکمیت نظام ممالک محروسه در دوره قاجار- گونه‌ای الیگارشی سنتی - برای مردم نوعی آزادی عمل اقتصادی و اجتماعی به بار آورده بود که با تاسیس سلسله تمرکزگرا و متجدد پهلوی محدود شد. تمرکزگرائی و مدرنیته ناقصی که به سواحل خلیج فارس از جمله بنادر کلات و گرزه در سواحل منطقۀ شیبکوه آمده بود، عارضه‌هایی به بار آورد که موجب مهاجرت مردم آن دو بندر به عمانات شد. (1316-1315ش) نوشته حاضر بر آن است که علت این مهاجرت را با تکیه بر اسناد آن دوره بررسی کند. نویسنده به دنبال اثبات این فرضیه است که جایگزینی حکام اعزامی غیربومی از سوی پایتخت به جای ضابطان پرسابقۀ محلی (نماد الیگارشی سنتی)، سلطۀ نیروهای غیر بومی بر منابع درآمد منطقه،  ناکارآمدی نظام اداری، مالی و لشکری جدید اعم از گمرک، بانک و امنیه در حل مسائل محلی و نیز وجود پیوندهای خویشاوندی و فرهنگی میان بومیان و عمانیان انگیزه‌های موجهی را برای مهاجرت مردم آن نواحی فراهم  آورد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 341.97 K

واکاوی مهاجرت آل‌عتوب به خلیج فارس و تسلط بر بحرین (1129-1196ق/1716-1783م)

مرتضی دهقان نژاد؛ مرتضی دهقان نژاد

دوره 12، شماره 46 ، فروردین 1390، ، صفحه 81-106

چکیده

  با مرگ کریم‌خان زند به سال 1193ق/1779م، فتنه و آشوب سراسر ایران را فرا گرفت. بنابراین از تسلط و اقتدار ایران بر خلیج فارس و سواحل آن کاسته شد. از سوی دیگر، آل‌عتوب، از قبایل ساکن در جنوب شرقی عربستان، به عللی ...  بیشتر با مرگ کریم‌خان زند به سال 1193ق/1779م، فتنه و آشوب سراسر ایران را فرا گرفت. بنابراین از تسلط و اقتدار ایران بر خلیج فارس و سواحل آن کاسته شد. از سوی دیگر، آل‌عتوب، از قبایل ساکن در جنوب شرقی عربستان، به عللی که در این پژوهش بدان پرداخته‌ایم، از فرصت استفاده کرد و در کرانه‌های غربی خلیج فارس (کویت کنونی) ساکن شد و توانست در پایان دورۀ زندیه بر بحرین تسلط یابد. دولت انگلیس به اهمیت سوق‌الجیشی منطقۀ خلیج فارس، به منزله معبر نفوذی به سرزمین آکنده از ثروت هندوستان، پی برده بود و با حمایت همه جانبه از شیوخ کرانه‌ها تلاش می‌کرد نفوذ خود را هرچه بیشتر سازد. اندکی پس از مهاجرت این طوایف به کرانه­های خلیج فارس، تیره­ای از آنان، معروف به «آل‌خلیفه»، چشم طمع به بحرین دوخت و توانست پس از سال‌ها کشمکش و درگیری با ساکنان بومی و حکام محلی خلیج فارس، از جمله طوایف آل مذکور و آل‌صباح، تسلط خود را در آن منطقه تثبیت کند. بحرین طی تاریخ چندین هزارسالۀ خود، با فراز و فرودهایی بسیار، جزئی از خاک ایران به‌شمار می‌رفت؛ اما از هنگامی که اعراب مهاجر این منطقه را تحت نفوذ خود در آوردند، عامل تغییرات اساسی در نظام سیاسی آن شدند و این روند را تا جدایی نهایی از سرزمین ایران در 1349ش/ 1971مپیش گرفتند. این مقاله بر آن است تا به سه پرسش مهم زیر پاسخ دهد: 1. چه عواملی در مهاجرت اعراب به کرانه­های خلیج فارس نقش اساسی را  داشته است؟  2. چگونه شرایط حاکم بر ایران به همراه عوامل دیگر، زمینه را برای تسلط هر چه بیشتر خاندان آل خلیفه فراهم کرد؟3. واکنش دربار ایران در قبال استقرار آنان در منطقه چگونه ارزیابی می‌شود؟

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 363.82 K

روابط کارگزاران ایران و حکومت انگلیس در خلیج فارس (نمونه موردی: حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنه مافی، 1325- 1274ق./ 1907- 1856م.)

مسعود زمانی

دوره 12، شماره 45 ، دی 1389، ، صفحه 69-90

چکیده

  اروپاییان در قرن نوزدهم به علت پیشرفت‌های نظامی، اقتصادی و علمی بازیگران اصلی صحنه جهانی محسوب می‌شدند که انگلستان از جمله مهم‌ترین این قدرت‌ها بود. این کشور، همزمان با دوران قاجاریه در منطقه خلیج ...  بیشتر اروپاییان در قرن نوزدهم به علت پیشرفت‌های نظامی، اقتصادی و علمی بازیگران اصلی صحنه جهانی محسوب می‌شدند که انگلستان از جمله مهم‌ترین این قدرت‌ها بود. این کشور، همزمان با دوران قاجاریه در منطقه خلیج فارس از قدرت بسیار زیادی برخوردار بود و با اقدامات متعدد و تحمیل قراردادهای گوناگون، درصدد پیشبرد اهداف استعماری و افزایش قدرت خود در منطقه گردید. حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنه همزمان با این دوران و در فاصله سال‌های 1325- 1274ق./ 1907- 1856م.. در جنوب ایران و منطقه خلیج فارس از طرف دولت وقت، مأمور حکومت شده بود. وی در مدت حکومت خود در منطقه خلیج فارس، بارها با انگلیسی‌ها درافتاده و با آنها رویاروی شد. نظام‌السلطنه به عنوان حاکم مناطق جنوب برای حفظ استقلال کشور، تلاش می‌کرد با محدودیت‌های تجاری و گمرکی و ناامن کردن حوزه‌های فعالیت انگلیسی‌ها کار آنان را با دشواری مواجه سازد. چنین به نظر می‌رسد که فعالیت‌های انجام گرفته به دست حسین‌قلی‌خان، از جمله فعالیت‌های سیاسی و اقتصادی وی ضمن آنکه باعث توسعه و پیشرفت منطقه و رونق کار تجار و بازرگانان شده است، مزاحمت هایی را برای انگلیسی­ها فراهم آورده است. مقاله حاضر تلاش دارد به بررسی این موضوع بپردازد.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 334.04 K

فراز و نشیب روابط خارجی کریم خان زند با انگلستان

مهدی ابراهیمی؛ احمد موسوی

دوره 11، شماره 44 ، مهر 1389، ، صفحه 1-31

چکیده

  افتتاح تجارتخانه در بوشهر به سال 1763م. توسط کمپانی هند شرقی انگلیس، مقدمه ایجاد روابط ایران و انگلستان در دوره زندیه است. در این مقطع تاریخی، گذشته از عامل تجارت، لزوم ایجاد امنیت در سواحل جنوبی و منطقه ...  بیشتر افتتاح تجارتخانه در بوشهر به سال 1763م. توسط کمپانی هند شرقی انگلیس، مقدمه ایجاد روابط ایران و انگلستان در دوره زندیه است. در این مقطع تاریخی، گذشته از عامل تجارت، لزوم ایجاد امنیت در سواحل جنوبی و منطقه خلیج فارس و فقدان نیروی دریایی مناسب برای نیل به این مقصود، دولتمردان ایران را به ایجاد روابط با قدرت‌‌های حاضر در منطقه با هدف بهره‌مندی از نیروی دریایی آنها ترغیب می‌کرد. عدم همکاری مؤثر انگلیسی‌ها و نیز حمایت کریم‌خان زند از قبیله بنی‌کعب که کمپانی انگلیسی آن را تهدیدی علیه منافع تجاری خود در منطقه می‌دانست؛ موجب بروز تنش‌هایی در روابط دو طرف گردید، تا آنجا که انگلیسی‌ها در سال 1769م. بوشهر را ترک کردند. اگرچه اهمیتی که کریم‌خان برای تجارت قائل بود و نیز از رونق افتادن بصره ـ به عنوان مهم‌ترین مرکز تجاری انگلستان در خلیج فارس ـ و فتح آن توسط ایران، زمینه ساز روابط مجدد دو کشور شد، اما مرگ کریم خان و درگیری‌های داخلی پس از آن، روابط دو کشور را جز در موارد محدود و معدودی به رکود کشانید.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 519.83 K

نگاهی به تجارت غلامان و کنیزان آفریقایی در عصر قاجار

نرگس علی پور

دوره 11، شماره 44 ، مهر 1389، ، صفحه 99-124

چکیده

  با شروع حکومت‌ قاجار در ایران که طی آن تغییراتی در مرزهای جغرافیایی ایجاد شد ـ از بین رفتن حاکمیت ایران بر منطقة قفقاز توسط روس‌ها ـ ورود غلامان وکنیزان سفید به ایران کاهش یافت. به جای آن، تعداد زیادی ...  بیشتر با شروع حکومت‌ قاجار در ایران که طی آن تغییراتی در مرزهای جغرافیایی ایجاد شد ـ از بین رفتن حاکمیت ایران بر منطقة قفقاز توسط روس‌ها ـ ورود غلامان وکنیزان سفید به ایران کاهش یافت. به جای آن، تعداد زیادی بردۀ آفریقایی که اغلب از نژاد حبشی و زنگی بودند، از شرق و شمال شرقی آفریقا به بنادر خلیج فارس و سپس  سراسر ایران وارد گردیده و خرید و فروش ‌شدند. این در حالی بود که تا پیش از این تاریخ،  تعداد غلامان و کنیزان سیاه در ایران و حوزة خلیج فارس اندک و ناچیز بود و غالباً همین تعداد اندک بدون آنکه در ملأ عام دیده شوند، در خانه‌ها و املاک ثروتمندان به عنوان نوکران خانگی کار می‌کردند. این تجارت، علی‌رغم قراردادهای منع برده فروشی و کنترل شدید کشتی‌های ضد برده فروشی نیروی دریایی انگلیس در خلیج فارس، تا اوایل قرن 14ق. / 20م. ادامه پیدا کرد. در این نوشتار، چگونگی تجارت و خرید و فروش غلامان و کنیزان آفریقایی در عصر قاجار مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 422.1 K

تجارت و قاچاق اسلحه توسط افغان‌ها در خلیج فارس و اقدامات انگلستان در جلوگیری از آن سال‌های 1332ـ1315ق. /1914ـ1897م

مرتضی نورائی؛ زهرا رضایی

دوره 11، شماره 44 ، مهر 1389، ، صفحه 151-178

چکیده

  در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، از طوایفی که در تجارت اسلحه در خلیج فارس نقش داشتند، افغان‌ها و شماری از جماعت بلوچ بودند. در ابتدا، واسطه این تجارت افغان‌ها بودند، اما با گسترش اقدامات انگلستان ...  بیشتر در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، از طوایفی که در تجارت اسلحه در خلیج فارس نقش داشتند، افغان‌ها و شماری از جماعت بلوچ بودند. در ابتدا، واسطه این تجارت افغان‌ها بودند، اما با گسترش اقدامات انگلستان علیه آنها و تنگ شدن عرصه، افغان‌ها از قبایل بلوچ که در نزدیکی ساحل مکران ساکن بودند، استفاده ‌کردند. از آنجایی که اسلحه‌ها در اختیار قبایل مخالف انگلستان در هندوستان نیز قرار می گرفت، این دولت به بهانه جلوگیری و مبارزه با تجارت و قاچاق اسلحه، اقداماتی را در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی انجام داد. در مقاله حاضر، ساز و کار تجارت و قاچاق اسلحه توسط افغان‌ها و بلوچ‌ها و اقدامات و دخالت‌های انگلیس به بهانه مبارزه با این پدیده و به تبع مشکلاتی که برای دولت مرکزی ایران به بار می‌آورد، بررسی خواهد شد. مبنای این نوشتار، منابع آرشیوی موجود در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه ایران است.

---

• مشاهده مقاله
• اصل مقاله 297.79 K