نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

معاون پژوهشی مرکز آموزش و پژوهش‌های بین المللی وزارت امور خارجه

چکیده

ارتباط عمان با ایران قدمتی چند هزار ساله دارد و بخش‌های گسترده‌ای از این سرزمین، از زمان هخامنشیان تا ساسانیان و پس از اسلام، همواره در قلمرو امپراتوری ایران بوده است. پیوستگی‌های سیاسی و تجاری در دوران اسلامی ‌فراز و نشیب‌هایی داشت و در دوره ورود استعمار به منطقه خلیج فارس، به جدایی تدریجی آن سرزمین از قلمرو حاکمیت ایران منجر شد. بنابراین، روابط ایران و عمان تحت تأثیر عوامل جغرافیایی، ژئوپلتیکی و فرهنگی ـ تمدنی، همواره رابطه‌ای متمایز از دیگر کشورهای عربی منطقه بوده است. به همین سبب، دولت ایران در سال‌های 55 1351ش. با اعزام نیروهای نظامی‌خود به منطقه آشوب زده ظفار در عمان بر اساس درخواست این کشور، نقش مهم و تعیین کننده‌ای در حفظ استقلال و تمامیت ارضی این سرزمین ایفاء کرد. آیا مسائل مربوط به ژئوپلتیک و ملاحظات امنیتی، سبب مداخله ایران در بحران ظفار و استمرار روابط متقابل در دوران معاصر بوده است؟ در این مقاله علاوه بر نقش عوامل جغرافیایی و ژئوپلتیکی، تأثیر چشمگیر پیوندهای تاریخی و فرهنگی ایران و عمان نیز بر روابط دو کشور بررسی خواهد شد.
 

کلیدواژه‌ها

آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 7، پرونده 2، گزارش بهمن زند سفیر ایران در عمان به عباسعلی خلعتبری وزیر امورخارجه،تأکید دولت عمان بر درخواست رسمی‌از ایران برای مداخله، شماره و تاریخ 264/س -14/9/1354.
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 21، پرونده 3، بیانیه رسمی‌دولت عمان به نقل از روزنامه عمان، شماره 90، مورخ 3/8/1974.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، گزارش سفارت ایران در مسقط به وزارت خارجه در مورد اظهارات قیس الزواوی به سفیر ایران در انتقاد از موضع اعراب نسبت به مداخله ایران در ظفار، مورخ 12/8/1353.
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350،  کارتن14،  پرونده 205، گزارش بهمن زند سفیر ایران در مسقط به عباسعلی خلعتبری وزیر خارجه، 27/8/1353.
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، گزارش مقاله روزنامه معاریو در مورد تلفات نیروهای ایرانی، 26/9/1353.
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 21، پرونده بدون شماره با عنوان منطقه دماوند و ظفار، گزارش نیروهای عملیاتی دماوند در مورد اقدامات مردم یاری، 9/10/1355 و 29/12/1355).
آرشیو اسناد وزات امور خارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 18، پرونده 294، گزارش بهمن زند سفیر ایران در مسقط به وزارت امور خارجه، 27/8/1353.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 15، پرونده 221، بیانیه وزارت امورخارجه عمان در مورد سفر سلطان قابوس به تهران، 20/6/1376.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، گزارش بهمن زند سفیر ایران در مسقط به وزارت امورخارجه(اداره نهم سیاسی) در مورد انتقاد روزنامه‌های عراقی و سوریه ای از امضای قرارداد فلات قاره، شماره و تاریخ 99- 23/6/1353.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، تلگراف سفارت ایران در مسقط به وزارت امورخارجه، خبر روزنامه بیروت المساء با عنوان: " قابوس از حق حاکمیت ملی خود به نفع ایران گذشت"، 23/5/1353.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، گزارش بهمن زند سفیر ایران در مسقط به عباسعلی خلعتبری وزیر امورخارجه در مورد نگرانی مقامات عمان از تأخیر در اعزام نیروهای جایگزین و مخالفت عمان با هرگونه کمک نظامی‌عربستان، شماره و تاریخ 312/53-27/8/1353.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، گزارش بهمن زند به عباسعلی خلعتبری وزیر امورخارجه در مورد اظهارات قیس الزواوی در مصاحبه مطبوعاتی پیرامون عقب نشینی نیروهای ایرانی از ظفار، شماره و تاریخ 80/س- 3/8/1353.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، گزارش سفارت ایران در بغداد در مورد اظهارات سفیر عمان در عراق در مورد حضور نیروهای ارتش شاهنشاهی در ظفار، شماره 9/م/11978-6/12/1354.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 6، پرونده 88، مطلب روزنامه بیروت المساء تحت عنوان: انقلاب ظفار ادامه دارد، شماره و تاریخ 3190- 14/12/1354.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، مصاحبه وزیر دفاع بحرین با AFP مبنی بر بی اهمیت بودن ادامه حضور ایران در عمان، شماره و تاریخ 9898/9/م- 6/10/1354.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، گزارش سفارت ایران در کویت در مورد مطلب روزنامه الرای العام کویت در زمینه تلاش‌ها برای متقاعد ساختن ایران به خروج نیروهایش از عمان، شماره و تاریخ 9/3810- 13/3/1354.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، گزارش بهمن زند سفیر ایران در مسقط به وزیر خارجه در مورد عملیات مردم یاری ارتش شاهنشاهی در مناطق آزاد شده، شماره و تاریخ 289/ م - 27/10/1353.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، مطلب روزنامه السفیر لبنان در مورد تلفات نیروهای ایرانی در عمان، شماره و تاریخ 9/3184- 20/9/1353.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، گزارش بهمن زند سفیر شاه به وزارت خارجه (اداره هشتم سیاسی) راجع به اظهارات خبرنگار روزنامه اسرائیلی معاریو در مورد تلفات نیروهای ایرانی، شماره و تاریخ 392/م- 25/10/1353.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 14، پرونده 205، ترجمه مقاله روزنامه معاریو اسرائیل با عنوان: " شورشیان عمان واحدهای ایرانی را شکست دادند"، 24/9/1353.
آرشیو اسناد وزارت امورخارجه، مسقط و عمان، 55 – 1350، کارتن 6، پرونده 88، سندش215، نامه وزیر امور خارجه به شرکت ملی نفتکش ایران در مورد خطر کشتی ربایی در تنگه هرمز.
 
اسناد منتشر شده
اسناد معاهدات دوجانبه ایران با سایر دول(1379)، ج9، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
 
روزنامه ها
" اظهارات شاهنشاه در مورد انعقاد پیمان دفاع منطقه ای"، اطلاعات، 8/1/1352.
" سلطان قابوس وارد تهران می‌شود"، کیهان، 31/3/1355.
" کمک ایران به عمان"، پرچم خاورمیانه، شماره 1162، 7/6/1355.
" امنیت خلیج فارس بدست ماست"، پرچم خاورمیانه، شماره 1172، 20/6/1353.
" یادداشت صادق جواد سلیمان سفیر عمان در تهران"، کیهان، 31/3/1355.
"مصاحبه با سفیر پیشین ایران در عمان"، ایران، 15/8/1393.
“Iran troops to stay on in Oman by request”, Keyhan International, No. 5723, 26/8/1976.
“Iran’s Persian Gulf envoys back–meet tomorrow”, Kayhan International, No.5542, 10/1/1976.
 
کتاب‌ها و مقالات فارسی
آسایش زارچی، محمد جواد"سیاست خارجی ج.ا.ا و نگرش آن به همسایگان بویژه سلطنت عمانماهنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی، سال هجدهم 1383، شماره 204/ 203، صص 127 – 115.
آقایی، س."اقتصاد دنیا در دست تنگه هرمزپایگاه اطلاع رسانی مرکز مطالعات خلیج فارس 1392(www.persiangulfstudies.com).
اسدپور، حمید(1387)، تاریخ اقتصادی و سیاسی خلیج فارس، تهران: موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
افشارسیستانی،ایرج(1376)، جغرافیای تاریخی دریای پارس، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
_____________(1386)، نام خلیج فارس، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
الهی، همایون(1370)، خلیج فارس و مسائل آن، تهران: قومس.
بایندر، غلامعلی(1388)، خلیج فارس، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.
تلش ایکوینا، ژوئائو(1393)، نگاهی به امپراتوری با شکوه پارس، روابط ایران و پرتغال در عصر جدید(1750 1507)، ترجمه: میترا شهابی، تهران: مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وزارت امور خارجه.
-جعفری ولدانی،اصغر، "ژئوپلتیک تنگه هرمز و روابط ایران و عمان"، پژوهشنامه علوم سیاسی، 1389، سال پنجم، شماره سوم، صص 67 – 35.
چمنکار، محمد جعفر"بحران ظفار در واپسین دهه روابط خارجی ایران عصر پهلویفصلنامه تاریخ روابط خارجی، 1380- 1379، سال دوم، شماره 5 و 6، صص 225 – 207.
_____________(1383)،بحران ظفار و رژیم پهلوی، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
_____________، "جایگاه خلیج فارس و دریای عمان در سیاست خارجی ایران عصر هخامنشیفصلنامه تاریخ روابط خارجی، 1388، سال یازدهم، شماره 41، صص 20 – 1.
_____________،"نقش دولت پهلوی دوم در امنیت خلیج فارس و دریای عمانفصلنامه تاریخ روابط خارجی، 1392، سال چهاردهم، شماره 54، صص 122-101.
سدید السلطنه، محمدعلی خان(1370)، تاریخ مسقط و عمان، بحرین و قطر و روابط آنها با ایران، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
سولیوان، ویلیام و آنتونی پارسونز (1375)، خاطرات دو سفیر، اسراری از سقوط شاه و نقش پنهان آمریکا و انگلیس در ایران، ترجمه: محمود طلوعی، تهران: انتشارات علم.
فولر، گراهام(1373)، قبله عالم؛ ژئوپلتیک ایران، ترجمه: عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
کتاب سبز عمان(1387)، تهران: نشر وزارت امورخارجه.
محمدی، منوچهر (1377)، مروری بر سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، تهران: نشر میزان.
مجتهدزاده، پیروز،"ایرانیان در خلیج فارساطلاعات سیاسی و اقتصادی، اردیبهشت 1373، ش 80 / 79، صص 9-4.
-وزارت امور خارجه(1351)، نشریه اخبار و اسناد، اداره اطلاعات و مطبوعات.
_____________(1351)، گزارش سالیانه روابط خارجی ایران، اداره اطلاعات و مطبوعات.
_____________(شهریور 1350)، سرزمین‌های جنوبی خلیج فارس و سلطان نشین عمان.
 
Long, David.(1978), The Persian Gulf, An Introduction to Its People, Politics, and economics, West View Press, Boulder, Colorado.