نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ایران از مشروطه تا برآمدن رضاشاه دستخوش آشفتگی بود و جنگ جهانی اول نیز آشفتگی سیاسی را تشدید کرد. آیا در سال‌های مشروطه تا برآمدن رضاشاه ایرانیان دارای الگویی در سیاست خارجی بودند؟ در دورة قاجاریه با وجود اینکه قدرت‌های بزرگ در حال افزایش توان اقتصادی، نظامی و نیز طراحی دنیای جدید بودند، اما ایران در زیر بار سنگین سنت کهن امکان قدم گذاشتن به دوره جدید را نداشت. پس از کشته شدن ناصرالدین شاه و پیدایش افکار جدید، ایرانیان پوسته حکومت‌ مداری کهن را شکافتند و اهداف جدیدی در سیاست خارجی دنبال کردند. برخی از اقدامات اصلاحی جهت پیگیری منافع ملی در محیط بین‌الملل پیش از انقلاب مشروطه ایجاد شده بود، اما ایران همیشه در وضعیت داخلی با شرایط استبدادی و اوضاع نابسامان اقتصادی - نظامی در برابر روس و انگلیس تسلیم محض بود، به گونه‌ای که بسیاری از قلمروی سرزمینی‌اش را از دست داد. انقلاب مشروطه موجب شد که افکار نهادگرا و قانونمند رویه‌ای اجرایی پیدا کنند و در این بستر سیاست استقلال‌گرایانه برای فرار از تبعات منفی خواسته‌های روس و انگلیس در کشور شکل گرفت. این نوشتار به الگوی سیاست خارجی ایران بین سال‌های 1304-1285 ش. از انقلاب مشروطه تا روی کار آمدن سلسله پهلوی می­پردازد. بدین منظور با بررسی شرایط داخلی و خارجی می‌کوشد که به سبکی روشمند جریان‌ها و تحولات داخلی و خارجی را که منجر به اتخاذ الگوی بی‌طرفی گردید، مورد واکاوی قرار ‌دهد.
 

کلیدواژه‌ها

آرشیو اسناد وزارت امور خارجه (1366ق.)، اداره اسناد و تاریخ دیپلماسیاسناد بی طرفی ایران، کارتن 66 و سال 1332ق. کارتن 66
 
منابع فارسی
اتابکی، تورج (1385)، جامعه و دولت در عصر رضاشاه، ترجمه: مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس
ــــــــــــــــ (1387)، ایران و جنگ جهانی اول، میدان نبرد قدرت‌های بزرگ، ترجمه: مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس
اخوان، صفا (1380)، ایران و جنگ جهانی اول، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه
ازغندی، علیرضا (1379)، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران، سیاست و حکومت در ایران 1320 -1357، تهران: سمت
ــــــــــــــــــــ (1382)، علم سیاست در ایران، تهران: بازشناسی فکر اسلام و ایران
اصیل، حجت اله (1381)، رساله‌های میرزا ملکم خان ناظم الدوله، تهران: نی
آوری، پیتر (1388)، تاریخ ایران دوره پهلوی، ترجمه: مرتضی ثاقب فر، تهران: جامی
الهی، امیر سعید (1390)، گوشه‌ هایی از تاریخ دیپلماسی ایران، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه
آدمیت، فریدون (1323)، امیرکبیر و ایران، تهران: پیمان
آدمیت، فریدون و هما ناطق (2536)، افکار اجتماعی، سیاسی، اقتصادی در آثار منتشر نشده دوره قاجار، تهران: آگاه
بیات، کاوه (1369)، ایران و جنگ جهانی اول، اسناد وزارت داخله، تهران: سازمان اسناد ملی ایران
حقدار، علی اصغر (1382)، مجلس اول و نهادهای مشروطیت، تهران: نشر مهر نامگ
ــــــــــــــــــــــ (1384)، محمدعلی فروغی و ساختار نوین مدنی، تهران: کویر
ذوقی، ایرج (1368)، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرت‌های بزرگ، تهران: انتشارات پاژنگ
زرگر، علی اصغر (1372)، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، ترجمه: کاوه بیات، تهران: انتشارات پروین
زرگری نژاد، غلامحسین (1380)، رسائل سیاسی عهد قاجار، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
زندفرد، فریدون (1377)، ایران و جامعه ملل، تهران: شیرازه
سپهر، مورخ الدوله (1336)، ایران در جنگ بزرگ، تهران: نشر ادیب
ستوده، حسن (1329) تاریخ دیپلماسی عمومی، ج 2، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
عراقی، محمدحسن کاوسی (1376)، اسنادی از روابط ایران و فرانسه، اداره انتشار اسناد، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه
فرمانفرمائیان، حافظ (2535)، تحلیل تاریخی سیاست ایران از آغاز تا امروز، ترجمه: اسماعیل شاکری، تهران: انتشارات مرکز مطالعات عالی بین‌المللی وزارت امور خارجه
فروغی، محمدعلی (1389)، سیاست‌نامه، به تصحیح: ایرج افشار، تهران: کتاب روشن
فلور، ویلم (1384)، تاریخچه وزارت امور خارجه، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال 6، شماره 24
کیسینجر، هنری (1387)، دیپلماسی، ترجمه: فاطمه سلطانی یکتا و رضا امینی، تهران: اطلاعات
مابرلی، جیمز (1382)، عملیات در ایران، جنگ جهانی اول، ترجمه: کاوه بیات، تهران: رسا
مستشارالدوله، میرزا یوسف (1382)، یک کلمه و یک نامه، به کوشش: سید محمدصادق فیض، تهران: صباح
ممتحن الدوله، میرزا مهدی خان (1379)، مآثرالمهدیه، در تاریخچه تشکیل وزارت امور خارجه و اصول نوین روابط بین‌الملل، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه
نقیب زاده، احمد (1384)، تاریخ دیپلماسی و روابط بین‌الملل، تهران: قومس
وزارت امور خارجه (1364)، سیاستگزاران و رجال سیاسی در روابط خارجی ایران، تهران: وزارت امور خارجه، دفتر آموزش و ارزیابی
ولایتی، علی اکبر (1370)، تاریخ روابط خارجی ایران، دوره اول مشروطه، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (1380)، سیاست خارجی ایران در دوره پهلوی، تهران: نشر پیکان
--------------------- (1377)، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران: امیرکبیر
 
منابع انگلیسی
 
Smith, Thomas (1999), History and International Relation, London: Routledge
Ramazani, Rohollah K, (1966), The Foreign Policy of Iran, A Developing Nation in World Affairs, 1500-1941, USA: University Press of Virginia.