نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ - دانشکده ادبیات وعلوم انسانی - دانشگاه تهران - ایران

2 عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران

3 عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران

چکیده

با سقوط امپراتوری عثمانی پس از جنگ جهانی اول، بخشی از سرزمین‌های این امپراتوری میان متفقین تقسیم شد و به تأسیس چندین کشور انجامید که عراق یکی از آنها بود. ایران از دوران کهن، بخشی از سرزمین عراق تا مرز رود فرات را جزو قلمرو خود می‌‌دانست و قرن‌‌ها به‌خاطر همین هدف با عثمانی درگیر شده بود. پس از پایان جنگ، در کنگره صلح ورسای فرصت را آماده دید و این خواسته را مطالبه کرد اما قدرت‌‌های بزرگ به‌‌ویژه انگلیس برای عراق سرنوشت دیگری ترسیم کرده بودند و عراق در قالب یک کشور در همسایگی غرب ایران قرار گرفت. بدیهی است که از این مقطع به بعد، سیاست ایران در قبال عراق تازه‌‌تأسیس، با تأثیرپذیری از پیشینه تاریخی گذشته شکل گرفت و باعث شد تا چند سال دولت ایران از به‌‌رسمیت شناختن این کشور امتناع کند. این مسئله باعث شد دولت عراق با تحریک انگلیس و در جهت تحکیم نفوذش با اقداماتی از قبیل تبعید علمای ایرانی مخالف با قیمومیت انگلیس، لغو کاپیتولاسیون شهروندان ایرانی در عراق و همچنین مسائل‌مرزی، کشور ایران را زیر فشار قرار دهد و سرانجام این بحران در کنار دیگر مشکلات داخلی و بین‌‌الملل، ایران را واداشت تا به‌ناچار عراق را به‌‌رسمیت‌بشناسد. از این رو، مسئله پژوهش حاضر این است که بدانیم چرا و چگونه ایران کشور تازه‌‌تأسیس عراق را پس از چند سال به‌‌رسمیت ‌شناخت. همچنین این پژوهش با روشی توصیفی و با تکیه بر اسناد و منابع فارسی و عربی سعی دارد تا فرآیند به‌‌رسمیت شناختن عراق توسط ایران در بازه زمانی مورد نظر را مطالعه و علل و عوامل تأثیرگذار بر این مناسبات و تغییر و تحولات آن را بررسی کند.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
اسناد
 فارسی:
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، اداره حفظ و نگهداری اسناد.
(1300-16-1-17ش.)
(1302-27-19ش.)
(1302-52-27ش.)
(1302-27-20ش.)
(1302-47-20ش.)
(1303-27-46ش.)
(1303-13-24-42ش.)
(1303-27-29ش.)
(1304-29-23ش.)
(1304-29-76ش.)
(1306-42-5ش.)
(1306-29-16ش.)
(1308-16-21ش.)
(1308-15-111ش.)
(1308-16-21ش.)
(1308-16-21ش.)
(1337-154-66-7ش.)
(1337-66-22ش.)
(1337-44-16ش.)
( 1340-16-4ش.)
 
عربی:
أرشیف دارالکتب والوثائق الوطنیه، ملفات البلاط الملکی:
 734/311 برقیه رضا شاه بهلوی الى الملک فیصل، وثیقه 39.
 734/311، برقیه الملک فیصل الأول الى جلاله رضا خان شاه ایران، وثیقه790.
953، من ب. هـ . بوردبلن الى وکیل رئیس الدیوان الملکی رستم حیدر، رقم 2315 فی10 کانون‌الأول 1927م.، وثیقه14.
2581/311، تجنس عشائر شط‌‌العرب بالجنسیه الإیرانیه، وثیقه 5.
2361/311، من المندوب السامی البریطانی فی العراق هنری دوبس الى الملک فیصل الأول بخصوص عوده العلماء المبعدین الى ایران بسبب موقفهم من انتخابات المجلس التأسیسی من 9 کانون‌الثانی الى نیسان1924م.، وثائق 13، 15، 20.
 822/311، کتاب من بوردیلون الى رئیس‌الوزراء، 22 حزیران 1927م.، وثیقه 26.
 823/311، کتاب سری بالرقم 296 فی 19 تشرین‌الثانی 1928م.، من ب. هـ. بوردیلن مستشار المعتمد السامی البریطانی فی العراق الى رستم حیدر رئیس‌الدیوان الملکی، وثیقه 21.
 825/311، برقیه من عزالدین النقیب الى رئیس‌‌الوزراء العراقی، 10مایس 1934م.، وثیقه 63.
 826/311، حدیث وزیر الخارجیه العراقی نوری السعید مع سمیعی خان وزیر خارجیه ایران، 15 تشرین‌الثانی1934م.، وثیقه 5.
 
کتاب‌ها
منابع فارسی:
آریا بخشایش، یحیی، "مظالم انگلیس در بین‌النهرین"، فصلنامه مطالعات تاریخی، بهار 1384، شماره 6.
احمدی، حمید، 1369، ریشه‌‌های بحران در خاورمیانه، تهران: کیهان.
احمدی، حمید، 1400، سیاست وحکومت در خاورمیانه و شمال آفریقا، تهران: نشر نی.
اکبری، مرتضی و سیاوش یاری،"نقش رودخانه‌‌های مرزی در روابط ایران و عراق از دوره پهلوی تا آغاز جنگ تحمیلی" (مطالعه موردی: کنگیر وکنجان‌‌چم دراستان ایلام)، نشریه پژوهش‌‌های تاریخی ایران و اسلام، بهار و تابستان 1395، شماره 18.
بیات، کاوه و رضا آذری شهرضایی، 1392، آمال ایرانیان: از کنفرانس صلح پاریس تا قرارداد 1919 ایران و انگلیس، تهران: شیرازه.
جعفری‌ولدانی، اصغر، 1367، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌‌المللی وزارت امور خارجه.
حائری، عبدالهادی، 1364، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش علمای مقیم عراق، تهران: امیرکبیر.
خالصی‌‌زاده، 1397، آه از این راه: خاطرات و مبارزات آیت‌‌الله شیخ محمد خالصی‌‌زاده 1270-1342ش.، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌‌های سیاسی.
رحمانیان، داریوش،1391، ایران بین دو کودتا: تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران از انقراض قاجاریه تا کودتای 28 مرداد، تهران: سمت.
رضایی، احمد، "ایرانشناسی کردها و کردستان در گذر زمان"، فصلنامه مطالعات ملی، پائیز 1379، شماره 5.
زندیه، حسن، 1400، تحول نظام قضایی در ایران در دوره پهلوی اول، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
فروغی، محمدعلی، 1394، یادداشت‌‌های روزانه محمدعلی فروغی از سفر کنفرانس صلح پاریس دسامبر 1918- اوت 1920، به‌کوشش: محمدافشین وفایی و پژمان فیروزبخش، تهران: سخن.
فوبلیکوف، د. ر.، 1367، تاریخ معاصر کشورهای عربی، ترجمه: محمدحسین روحانی، تهران: توس.
کاظمی، باقر، 1390، یادداشت‌‌هایی از زندگانی باقر کاظمی، به‌‌کوشش: داود کاظمی و منصوره اتحادیه، تهران: نشر تاریخ ایران.
کرمی، شایان، "تنش‌‌های آبی بین ایران و عثمانی در سرحدات سومار و مهران"، فصلنامه تاریخ مردم، بهار 1401، شماره 20.
کوهستانی‌‌نژاد، مسعود، 1384، چالش‌‌ها و تعاملات ایران و عراق در نیمه نخست سده بیستم، تهران: وزارت امور خارجه.
مجلس شورای ملی، 1302، مظالم انگلیس در بین النهرین، تهران: مطبعه برادران باقرزاده.
مسلمی‌عقیلی، سیّد محمود، 1359، اختلافات ایران و عراق در خصوص حق حاکمیت و حقوق کشتیرانی دو کشور در اروندرود، تهران: چاپخانه سپهر.
مشایخ‌فریدنی، آذرمیدخت، 1363، مسائل مرزی ایران و عراق و تأثیر آن در مناسبات دو کشور، تهران: امیرکبیر.
وزارت امور خارجه، 1348، حقایقی چند در باره اختلاف ایران و عراق راجع به شط‌العرب، تهران: کیهان.
 
منابع عربی:
ابورغیف، مهند عبدالکریم، 2013، الاحداث السیاسیه فی‌العراق و انعکاساتها على الوعی الاجتماعی ابان العهد الملکی 1921-1958م.، بغداد: دارالشؤون‌الثقافیه.
الادهمی، محمدمظفر، 1976، المجلس التأسیسی العراقی دراسه تاریخیه سیاسیه، بغداد: مطبعه السعدون.
الاشعب، خالص‌ حسنی، 1969، مشکله مندلی، دراسه لآثارها الاقتصادیه، مجله الجمعیه الجرافیه العراقیه، ]بی‌‌جا[.
البرقاوی، احمد رفیق،1980، العلاقات السیاسیه بین ‌العراق و بریطانیا 1922-1932م.، بغداد: دارالرشید.
الحسنی، عبدالرزاق، 1938، العراق فی دوری الاحتلال و الانتداب، الجزء‌الثانی، دمشق: مطبعه العرفان.
الحسنی، عبدالرزاق، 1982، تاریخ الوزارات العراقیه، الجزء‌الثانی، بغداد: مکتبه الیقظه العربیه.
الحسنی، عبدالرزاق، 2008، تاریخ العراق السیاسی الحدیث، الجزء‌الثانی، بیروت: دارالرافدین.
الحسنی، عبدالرزاق، 2013، العراق فی ظل المعاهدات، بیروت: دارالرافدین.
حسین، فاضل، 1975، مشکله شط‌العرب، القاهره: دارالکتب المصریه.
سندرسن، هاری، 1946، مذکرات سندرسن باشا طبیب العائله الملکیه فیالعراق 1918-1946م.، ترجمه: سلیم طه التکریتی، بغداد: مکتبه المثنى.
السویدی، توفیق، 2010، مذکراتی: نصف قرن من تاریخ العراق والقضیه العربیه، بیروت: المؤسسه العربیه للدراسات والنشر.
الضابط، شاکر صابر، 1966، العلاقات الدولیه و معاهدات الحدود بین العراق و ایران، بغداد: دارالبصری.
عبدالرحمن، محمد کامل محمد، 1988، سیاسه ایران الخارجیه فی عهد رضا شاه 1921-1941م.، بغداد: مطبعه العمال المرکزیه.
العزی، خالد یحیى،1980، مشکله شطالعرب فی ظل المعاهدات والقانون، بغداد: دارالرشید.
فرج الله، لطفی جعفر، 1978، عبدالمحسن السعدون ودوره فی تاریخ العراق السیاسی المعاصر، بغداد: وزاره الثقافه.
قزانجی، رشاد، 1969، الحدود العراقیه الإیرانیه و میاه الأنهر المشترکه، بغداد: مدیریه الری العامه.
کبه، محمدمهدی، 1965، مذکراتی فی صمیم الاحداث 1918-1958م.، بیروت: دارالطلیعه.
مجموعه باحثین، 1983، الصراع العراقی الفارسی، بغداد: دارالحریه.
الوردی، علی، 2015، لمحات اجتماعیه من تاریخ العراق الحدیث، الجزء السادس، لندن: دارالوراق.
وزاره الخارجیه العراقیه. ]بی‌‌تا[ مجموعه محاضر جلسات قومیسری و تحدید الحدود الترکیه الفارسیه لسنه 1913-1914، ]بی‌‌جا[.
 
پایان‌‌نامه‌ها و رساله‌‌های دکتری
فارسی:
جلیلی‌حقیقی، مهدی، 1342، سیاست خارجی عراق از پایان جنگ جهانی اول تا پایان جنگ جهانی دوم، رساله دکتری، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران.
فیروزیان، غلامرضا، 1377، اروندرود و اختلافات ایران و عراق، پایان‌‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران.
 
عربی:
مصطفى، اروى خالدعلی، 1998، مواقف الصحافه العراقیه من السیاسه الإیرانیه تجاه العراق 1921-1939م.، رساله ماجستیر، کلیه التربیه، جامعه المستنصریه.
الاسدی، عبدالاله بدرعلی1983، العلاقات العراقیه الایرانیه 1920-1937م.، دراسه تاریخیه سیاسیه، رساله ماجستیر، کلیه الاداب، جامعه بغداد.
الزنکنه، صباح عبدالرحمن، 1998، العلاقات العراقیه الإیرانیه 1945-1958م.، رساله ماجستیر، جامعه الدول العربیه، الأمانه العامه لإتحاد المؤرخین العرب، معهد التاریخ العربی والتراث العلمی للدراسات العلیا.
السعدون، خالده رشید، 1970، تحلیل العوامل التی ترسم خط الحدود بین العراق و ایران، رساله ماجستیر، کلیه الاداب، جامعه بغداد.
 
نشریات
فارسی:
صورت مذاکرات مجلس شورای ملی دوره چهارم- سال 1302ش.
روزنامه اتحاد، سال1301- شماره 238- ص2.
روزنامه اطلاعات، سال1308- شماره 733- ص 1.
روزنامه ایران، سال1298- شماره 432- ص 1و2.
مجله آینده، سال1304- شماره 1- ص 62.
 
عربی:
نداءالشعب، سنه 1926- العدد 455- ص 2.
العالم العربی، سنه 1928 – السنه الرابعه- العدد 163- ص 1.
العالم العربی 1929- السنه الخامسه- العدد 231- ص 1.
العراق، سال1928- العدد 5387- ص 2.
النهضه العراقیه، سال 1928- العدد 1023- ص 2
الاستقلال، سال1924- السنه الخامسه- العدد 122- ص 1.
 
 لاتین
Fredrick, Hartman, 1963, The Relation of Nations, New York: Macmillan Company.
Hisham, B. Sharabi, 1962, Government and Politics of Middle East in The Twentieth Century, Princton. D. Van.
P.W. Ireland, 1960, Iraq: A Study in Political Development, London: Janatan Geoffery Bies.
Sabahi, Houshang, 1990, British Policy in Persia, 1918-1925, London: Frank Cass.