نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسندگان

1 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان

2 دانش‌آموخته دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام/ کارشناس معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

چکیده

در زمامداری شاه سلطان­ حسین صفوی (1135-1105ق./ 1722-1694م.) حاکمیت ایران بر خلیج فارس و جزایر و بنادر کرانه شمالی آن دستخوش ناپایداری‌هایی شد که از یک­سو، رقابت شرکت­های هند شرقی اروپایی آن را تشدید کرد و از سوی دیگر، شورش­های اعراب عمان در دریا و تهاجمات بلوچ­ها به سواحل بر ناپایداری‌ها افزود. تلاش­های آخرین پادشاه صفوی برای جلب همکاری مشترک قدرت­هایی چون انگلیس، هلند، فرانسه و پرتغال با هدف تثبیت اوضاع نافرجام ماند و پیمان همکاری نظامی ایران و پرتغال در مهار تحرکات اعراب در دریا نیز با حمله افغان­ها به پایتخت و سقوط سلسله صفویه پیامدی نداشت. در این مقاله، تحولات پدید آمده در خلیج فارس مقارن با زمامداری آخرین پادشاه صفوی و سیاست او نسبت ­به این پهنه آبی به روش توصیفی- تحلیلی بررسی و تحلیل شده است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که در این دوره، تحرکات دریایی و تهاجمات اعراب مسقط، رقابت­ و دخالت قدرت­های اروپایی و سیاست متزلزل و ناکارآمد شاه سلطان حسین در ایجاد اوضاع آشفته خلیج فارس و ناپایداری حاکمیت صفویه بر این آبراه مؤثر بوده است.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
آقا محمد زنجانی، مهدی (ترجمه و تنظیم)، 1382،  اسناد روابط تاریخی ایران و پرتغال (سال­های 1500 تا 1758)، تهران: وزارت امور خارجه.
از کوی، سرحان­ بن سعید، 1426ق.، تاریخ عمان، چ4، به‌تصحیح: عبدالمجید حسیب قیسی، عمان: وزارت التراث والثقافه.
اقبال آشتیانی، عباس، 1384، مطالعاتی در باب بحرین و جزایر و سواحل خلیج فارس، تهران: اساطیر.
پورمحمدی املشی، نصرالله و ندا سنبلی، 1396، «اعراب عمان در خلیج فارس در دوره شاه سلطان حسین صفوی»، تاریخ روابط خارجی، س18، ش72، پائیز، صص 77-47.
تاجبخش، احمد، 1372، تاریخ صفویه، شیراز: نوید شیراز.
چمنکار، محمدجعفر، 1393، «زمینه­های ناتوانی ایران صفوی در برخورد با امامان یعاربه عمان در خلیج فارس (سده 12 هجری)»، تاریخ­نامه ایران بعد از اسلام، س4، ش8، بهار و تابستان، صص102-77.
سیوری، راجر، 1372، ایران عصر صفوی، ترجمه: کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
شاردن، ژان، 1374، سفرنامه شاردن، ترجمه: اقبال یغمایی، تهران: توس.
شوستر والسر، سیبیلا، 1364، ایران صفوی از دیدگاه سفرنامه­های اروپائیان، ترجمه: غلامرضا ورهرام، تهران: امیرکبیر.
طهرانی(وارد)، محمدشفیع، 1383، مرآت واردات؛ تاریخ سقوط صفویان، پیامدهای آن و فرمانروایی ملک محمود سیستانی، به‌تصحیح: منصور صفت­گل، تهران: میراث مکتوب.
عاشور، سعید عبدالفتاح، 1426ق.، تاریخ اهل عمان، چ2، عمان- مسقط: وزارت التراث والثقافه.
فلور، ویلم، 1365، برافتادن صفویان، برآمدن محمود افغان (به روایت شاهدان هلندی)، ترجمه: ابوالقاسم سرّی، تهران: توس.
______، 1371، اختلاف تجاری ایران و هلند، ترجمه: ابوالقاسم سرّی، تهران: توس.
فوران، جان، 1392، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران، چ14، ترجمه: احمد تدین، تهران: خدمات فرهنگی رسا.
فیدالگو، گرگوریو پریرا، 2537،  گزارش سفیر پرتغال در دربار سلطان حسین صفوی، ترجمه: پروین حکمت، تهران: دانشگاه تهران.
قائم­مقامی، جهانگیر، 1345، «روابط نظامی ایران و فرانسه در دوره صفویه»، بررسی­های تاریخی، س 1، ش1و2، بهار و تابستان، صص 124- 105.
قزوینی، ابوالحسن، 1367، فوایدالصفویه، به‌تصحیح: مریم میراحمدی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
کاره، بارتلمی، 1387، سفرنامه آبه کاره در ایران، ترجمه: احمد بازماندگان خمیری، تهران: گلگشت.
کرمانی، محمدمؤمن، 1384، صحیفه­الارشاد، به‌تصحیح و تحشیه: محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم.
کروسینسکی، تادوز یودا، 1396، سفرنامه کروسینسکی (از شاه سلطان حسین تا نادرشاه)، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی: کتابخانه و موزه ملی ملک.
گرس، ایون، 1370، سفیر زیبا، سرگذشت و سفرنامه فرستاده فرانسه در دربار شاه سلطان حسین صفوی، ترجمه: علی­اصغر سعیدی، تهران، تهران.
لکهارت، لارنس، 1368، انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، چ3، ترجمه: مصطفی­قلی عماد، تهران: مروارید.
مَتی، رودی، 1393، ایران در بحران؛ زوال صفویه و سقوط اصفهان، چ2، ترجمه: حسن افشار، تهران: مرکز.
مرعشی صفوی، محمدخلیل، 1362، مجمع­التواریخ، به‌تصحیح: عباس اقبال آشتیانی، [تهران]: سنایی و طهوری.
مشیزی(بردسیری)، میرمحمدسعید، 1369، تذکره صفویه کرمان، به‌تصحیح: محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: علم.
منشی، اسکندربیگ، 1377، تاریخ عالم­آرای عباسی، به‌تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
نصیری، محمدابراهیم­­، 1373، دستور شهریاران، به­کوشش: محمدنادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
نوایی، عبدالحسین، 1377، روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، تهران: سمت.
وثوقی، محمدباقر، 1389، علل و عوامل جابجایی کانون­های تجاری در خلیج فارس، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
__________ ، 1391، تاریخ خلیج فارس و سرزمین­های همجوار، چ2، تهران: دانشگاه پیام­ نور.
ویلسن، سر آرنولد، 1366، خلیج فارس، چ2، ترجمه: محمد سعیدی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
هربت، موریس، 1362، محمدرضا بیگ سفیر ایران در دربار لوئی چهاردهم، ترجمه: عبدالحسین وجدانی، به­کوشش: همایون شهیدی، تهران: گزارش تاریخ و فرهنگ ایران.
هنوی، جونس، 1367، هجوم افغان و زوال دولت صفوی، ترجمه: اسماعیل دولتشاهی، تهران: یزدان.