نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی گروه فرهنگ و تمدن اسلامی دانشکده الهیات، دانشگاه تهران

چکیده

ایران کشوری با تنوع قومی، مذهبی و فرهنگی است و این امتیاز در فقدان یک نظام اداری کارآمد می‌تواند به تقابل نیروهای اجتماعی و همچنین بروز مشکلات در سطح محلی و ملی منجر شود. در قرن دوازدهم هجری قمری/ نوزدهم میلادی، شهر بارفروش (بابل کنونی) در استان مازندران واقع در جنوب دریای خزر، صحنه خشم اکثریت مسلمانان علیه اقلیت یهودی آن شهر شد که افزون بر خونریزی و چپاول، گرویدن اجباری یهودیان به اسلام را نیز به همراه داشت. این شرایط به‌نوبه خود موجب دخالت بریتانیا در مقام حمایت از یهودیان گردید (1283ق./ 1866م.). اگر چه این حادثه، پیش‌تر موردمطالعه و بررسی قرار گرفته است، اما پژوهش حاضر با روش تاریخی- تحلیلی بر آن است تا از زاویه‌ای جدید به بررسی این رویداد بپردازد. برای این منظور به مطالعه حضور جامعه یهودی در بارفروش، روند حمایت انگلیس از یهودیان و همچنین راه‌حل دولت مرکزی برای برقراری نظم و امنیت در شهر می‌پردازد که مورد اخیر، مستلزم بازخوانی یک سند جدید آرشیوی است. یافته‌ها نشان می‌دهد که حضور جامعه یهودی با خاستگاه روستایی در شهر بارفروش سابقه چندانی نداشت و همین اقامت کوتاه می‌توانست مانع از درک متقابل و تعریف چارچوب تعامل طرفین شود، به‌ویژه اینکه نظام اداری مازندران فاقد توانایی لازم برای ساماندهی امور بود. واکنش هیجانی و ناسنجیده اکثریت مسلمان نسبت به اقلیت یهودی به‌سرعت جنبه دینی به خود گرفت. پیامد عدم اقدام دولت مرکزی، توسل یهودیان به سازمان‌های یهودی در بریتانیا بود که منجر به دخالت لندن در این حادثه شد. بدین ترتیب، اکثریت مسلمان نه‌تنها به خواسته خود نرسید، بلکه افزون بر جبران خسارت یهودیان، این فرصت را برای امپریالیسم بریتانیا  فراهم کرد تا به‌عنوان حامی یهودیان تا پایان دوره قاجاریه در امور داخلی ایران مداخله کند.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
اسناد:
وزارت امور خارجه ج. ا. ایران، آرشیو اداره حفظ و نگهداری اسناد
سواد عهدنامه‌ها، ش 2 (عهدنامجات و قرارنامجات دولت علیه با سایر دول متحابه و کامپانی‌ها و تبعه آنها سوای قرارنامه صاحب‌منصبان و امثال ایشان مورخه شهر جمادی‌الثانی سنه 1280 [ق.].
 
UK, National Archives
Abbott, K. E., Narrative of a Journey from Tabreez along the Shores of the Caspian Sea to Tehran, 1843-1844, FO 60/108.
MacKenzie, C. F., Narrative of a Journey from Resht in Gilan, through Mazanderan to Asterabad during the Winter and Spring of 1858, FO 60/245.
Ouseley, Sir W., Journal into Mazandern, March 1812, FO 60/7.
 
 
کتاب‌ها و مقالات
فارسی:
آذری شهرضایی، "کلیمیان بارفروش و مشکلات آنها در دوره قاجار،" گفتگو، 1393، شماره 64، صص. 163-151.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، ۱۳۶۳،  المآثر و الآثار، به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: اساطیر
خسروی، خسرو و عباس زریاب، ۱۳۹۳، "بابل،" دانشنامه جهان اسلام، ج ۱، تهران، صص. 92-84.
رشتی، میرزا  ابراهیم، 1355، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان، به‌کوشش: مسعود گلزاری، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. 
لوی، حبیب، ۱۳۳۹،  تاریخ یهود ایران، ج 3، تهران: بروخیم.
میرجعفری، ح. ،۱۳۸۹، "حیدری- نعمتی،" دانشنامه جهان اسلام، ج ۱۴، تهران، صص. 521-519.
ناصرالدین شاه قاجار، ۱۳۷۷،  روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر اول فرنگستان، به‌کوشش: فاطمه قاضیها، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
همدانی، علی‌کرم، ۱۳۸۱، "بابل،" دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۱، تهران، صص. 28-26، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
 
لاتین:
Benjamjn II, J. J., 1859, Eight Years in Asia and Africa, from 1846-1855, Hanover.
Beth Hillel, Rabbi D. d’, 1832, The Travels from Jerusalem, through Arabia, Koo Part of Persia, and India, to Madras, Madras.
Bottici, M. and Z. Eckstein, 2007, “From Farmers to Merchants, Conversion and Diaspora: Human Capital and Jewish History,” Journal of the European Economic Association, 5: No. 5, 885-926.
Fischel, W. J., 1950, “The Jews of Persia, 1795-1940,” Jewish Social Studies, 12: No. 2,  119-160.
Fraser, J. B., 1838, A Winter’s Journey from Constantinople to Tehran, vol. II, R. Bentley, London. 
______, 1826, Travels and Adventures in the Persian Provinces on the Southern Banks of the Caspian Sea, Longman, London.
Gmelin, S. G., 2007, Travels through Northern Persia, 1770-1774, trans. W. Floor, Mage, Washington DC.
Goldsmid, Sir F. H., 1879, Memoir of sir francis Henry Goldsmid, C. K. Paul & Co, London.
Green, A., 2008, The British Empire and the Jews, An Imperialism of Human Rights, Past & Present, 199:1, 175–205.
Holmes, W. R., 1845, Sketches on the Shores of the Caspian, R. Bentley London.
Kazembeyki, M. A., 2003, Society, Politics and Economics in Mazandaran, Iran, 1848-1914, RoutledgeCurzon, London.
Klose, F. (ed.), 2016, The Emergence of Humanitarian Intervention, Ideas and Practice from the Nineteenth Century to the Present, Cambridge University Press, UK.
Littman, D., 1979, “Jews under Muslim Rule: the case of Persia,” Reprinted from The Wiener Library Bulletin, 32, 2-15.
Loewe, L. (ed.), 1890, Diaries of Sir Moses and Lady Montefiore, vol. II, Griffith, Farran, Okeden & Welsh, London.
Mounsey, A. H., 1872, Journey Through the Caucasus and the Interior of Persia, Smith, Elder, London.
Netzer, A., 2007, “Mazandaran,” Encyclopaedia Judaica, Vol. 13, 2nd ed, USA, 704-705.
Ouseley, Sir W., 1823, Travels in Various Countries of the East, more particularly Persia, vol. III, Rodwell and Martin, London.
de Planhol, X., S. Blair and Mohammad Hossein Nejatian, “BĀBOL”, Encyclopaedia Iranica Online, <http://dx.doi.org/10.1163/2330-4804_EIRO_COM_11686>, retrieved on 07 April 2023. 
Piggot, E., 1874, Persia- Ancient & Modern, H. S. King, London.
Rabino, H. L., 1913, “A Journey in Mazandaran (From Resht to Sari),” The Geographical Journal, 42, 435-454.
Sahim, H., 2010, “Mazandaran”, Encyclopedia of Jews in the Islamic World, <http://dx.doi.org/10.1163/1878-9781_ejiw_SIM_0014930>, consulted online on 05 April 2023.
Sarshar, H. et al., 2009, “Judeo-Persian Communities”, Encyclopaedia Iranica Online, <http://dx.doi.org/10.1163/2330-4804_EIRO_COM_4089> retrieved on 07 April 2023.
Stern, H. A., 1854, Dawnings of Light in the East: with Biblical, historical, and statistical notices of persons and places visited during a mission to the Jews, in Persia, Coordistan, and Mesopotamia, C. H. Purday, London.
Swatek-Evenstein, M., 2021, A History of Humanitarian Intervention, Cambridge University Press, UK.
Tsadik, D., 2007, Between Foreigners and Shī 'īs: Nineteenth-Century Iran and its Jewish Minority, Stanford University Press, Stanford.
------------, 2005, “Religious disputations of Imāmī Shī 'īs against Judaism in the late eighteenth and nineteenth centuries,” Studia Iranica, 34:1, 95–134.
Wilbraham, R.,1839, Travels in the Trans-Caucasian Provinces of Russia, J. Murray, London.
Yeroushalmi, D., 2009, The Jews of Iran in the Nineteenth Century, Brill, Leiden.
نشریات تاریخی:
Archives Israélites (Paris, France)
Birmingham Daily Post (Birmingham, UK)
Dundee Courier (Dundee, UK)
Morning Post (London, UK)
Pall Mall Gazette (London, UK)
Standard (London, UK)
Times (London, UK)
L'Univers israelité (Paris, France).