نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر تاریخ و مطالعات اسنادی (بازنشسته سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

چکیده

مفاد عهدنامه گلستان نه روس‌ها را راضی کرده بود و نه حکومت ایران را؛ به‌خصوص به سبب ابهاماتی که در خطوط سرحدی وجود داشت. در این رابطه، گهگاه تجاوزهایی از سوی روس‌ها به ایران صورت می‌گرفت، تا اینکه در سال 1241ق. قوای روس، گوگچه را تصرف کردند. این واقعه مزید بر اخبار وحشتناکی که از زجر و شکنجه اهالی قفقاز به دست روس‌ها می‌رسید، شروع جنگ دوم بین ایران و روس را اجتناب‌ناپذیر ‌کرد. بنابراین، با موافقت سیاسیون، حکم جهاد از طرف علما صادر شد و قشون ایران به فرماندهی عباس میرزا جنگ را شروع کرد. دوره دوم جنگ‌های ایران و روسیه در 22 ذی‌حجه 1241 آغاز شد و نبردها قریب دو سال طول کشید تا اینکه با شرایط نامطلوب حاکم بر اوضاع، پیشنهاد صلح روس‌ها مورد استقبال عباس میرزا قرار گرفت. محل مذاکرات از طرف پاسکویچ دهخوارقان (آذرشهر) تعیین گردید و سران دو کشور در آنجا حضور یافتند. در مجلس مذاکرات دهخوارقان، پاسکویچ قرار صلح را به واگذاری ایالات ایروان، نخجوان، ماکو، طالش و مغان و نیز پرداخت بیست کرور اشرفی از طرف ایران مشروط کرد، اما مذاکرات دهخوارقان در پی عدم موافقت ایران با شکست مواجه شد. با وساطت مکدونالد سفیر انگلیس مقرر گردید که مذاکرات صلح مجدداً و این بار در قریه ترکمانچای آغاز شود. در پایان مذاکرات طولانی، مبلغ غرامت 10 کرور معادل 5 میلیون تومان تعیین گردید که قبل از امضای معاهده باید به روس‌ها می‌رسید. بدین ترتیب و پس از طی مراحل مختلف،  بخشی از وجه مصالحه رسید و طرفین عهدنامه صلح بین دو کشور را پنجم شعبان 1243/ بیست و یکم فوریه 1828 در دهکده ترکمانچای امضاء کردند. همچنین جهت تفسیر برخی مواد عهدنامه ترکمانچای چندین عهدنامه دیگر نیز به آن الحاق شد.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
اسناد:
آرشیو اداره حفظ و نگهداری اسناد وزارت امور خارجه، اسناد بیوتات، آلبوم‌های شماره 7 و 6 و 3.
آرشیو خصوصی خانم نوش‌آفرین انصاری، نامه عباس میرزا به فتحعلی ‌شاه.
 
کتاب‌ها:
اجلالی، فرزام،1373، بنیان حکومت قاجار، نظام سیاسی ایلی و دیوان‌سالاری مدرن، تهران: نشر نی.
افشار یزدی، محمود، 1358، سیاست اروپا در ایران، ترجمه: ضیاءالدین دهشیری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
انصاری، میرزا مسعود، 1349 ، سفرنامه خسرو میرزا به پترزبورگ، به‌تصحیح: فرهاد میرزا معتمدالدوله، به‌کوشش: محمد گلبن، تهران: کتابخانه مستوفی.
بروکلمان، کارل، 1346، تاریخ ملل و دول اسلامی، ترجمه: هادی جزایری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
پناهی‌سمنانی، محمد احمد، 1376، قائم‌مقام فراهانی چهره درخشان ادب و سیاست، تهران: نشر ندا.
تاجبخش، احمد، 1362، سیاستهای استعماری روسیه تزاری، انگلستان و فرانسه در ایران، تهران: اقبال.
تقی‌زاده، سیّد حسن، 1338، خطابه آقای سیّد حسن تقی‌‌‌زاده (تاریخ اوایل انقلاب مشروطیت ایران)، تهران: انتشارات باشگاه مهرگان.
جمالزاده، محمدعلی، 1372، تاریخ روابط ایران و روس، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.
جهانگیر میرزا، 1337، تاریخ نو، به‌کوشش: عباس اقبال آشتیانی، تهران: علی‌اکبر علمی و شرکاء.
دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1372، اسنادی از روابط ایران با منطقه قفقاز، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه.
ذوقی، ایرج، 1368، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرتهای بزرگ، تهران: نشر پاژنگ.
ریاحی، محمدامین، 1368، سفارتنامه‌های ایران، تهران: انتشارات توس.
سپهر، مورخ‌الدوله (احمدعلی)،1362، ایران در جنگ بزرگ، تهران: نشر ادیب.
شمیم، علی‌اصغر، 1371، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: انتشارات علمی.
طباطبائی‌مجد، غلامرضا،1373، معاهدات و قراردادهای تاریخی در دوره قاجاریه، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
عبدالله­یف، فتح‌الله، 1356، گوشه‌ای از تاریخ ایران، ترجمه: غلامحسین متین، تهران: انتشارات ستاره.
عشقی، خانک،1353، سیاست نظامی روسیه در ایران، تهران: شرکت افست.
قاضیها، فاطمه، 1374، اسنادی از روند اجرای معاهده ترکمان‌چای، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
----------- ،1380، اسناد روابط ایران و روسیه از دوره ناصرالدین شاه تا سقوط قاجاریه، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
----------- ،1380، اسناد روابط ایران و روسیه در دوران فتحعلی شاه و محمد  شاه، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
قائم‌مقام فراهانی، ابوالقاسم، ]بی‌تا[، منشآت، گردآورنده: فرهاد میرزا معتمدالدوله، تهران: ارسطو.
قائم‌مقامی، جهانگیر، 1358،  نامه‌های سیاسی و تاریخی سیدالوزراء قائم‌مقام فراهانی، تهران: دانشگاه ملی ایران.
لاچینی، ابوالقاسم، 1326، احوال و دستخطهای عباس میرزا قاجار نایب‌السلطنه، تهران: بنگاه مطبوعاتی افشاری.
محمود، محمود، 1362، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، جلد 1، تهران: اقبال.
مقتدر، غلامرضا، 1318- 1319، تاریخ نظامی ایران، تهران: چاپخانه فردین و برادر.
مهدوی، هوشنگ عبدالرضا، 1364، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی، تهران: امیرکبیر .
نفیسی ،سعید، 1372، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، جلد 2، تهران: انتشارات بنیاد.
نوایی، عبدالحسین، 1369، ایران و جهان، جلد 2، تهران: مؤسسه نشر هما.
واتسن، گرنت، 1348، تاریخ ایران در دوره قاجاریه، ترجمه: غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: امیرکبیر.
وثوق، علی، 1358، عبرت‌نامه روشندلان، تهران: ]بی‌جا[.
ورجاوند، پرویز، 1378، ایران و قفقاز، تهران: نشر قطره.
وزارت امور خارجه،1370، راهنما و مشخصات معاهدات دوجانبه ایران با سـایر دول، تهران: اداره نشر وزارت امور خارجه.
 
مجلات:
غنی، قاسم و عباس اقبال آشتیانی، «غرامات معاهده ترکمانچای و جریان پرداخت آن»، یادگار، ۱۳۲۳ش.، سال اول، شماره 2، صص. 35-21.
قائم‌مقامی، جهانگیر، "مسئله غرامات جنگ دوم ایران و روسیه"، بررسیهای تاریخی، فروردین و اردیبهشت ۱۳۵۳، سال نهم، شماره اول، صص. 290-261.
----------------،" نکاتی در باره قتل گریبایدوف"، بررسیهای تاریخی، 1348، سال چهارم، شماره ۵ و 6، صص. 301-255.
----------------، "سندی در باره سفارت یرملوف به ایران"، بررسیهای تاریخی، بهمن و اسفند 1349، شماره ششم، صص. 256-241.