نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران- ایران.

2 دانشیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا

چکیده

با استیلای شیبانیان ابوالخیری بر سمرقند (907ق.) هم‌زمان با تأسیس دولت صفوی، روندی آغاز شد که نتیجه آن، تقابل مذهبی میان ماوراءالنهر و مناطق داخلی ایران بود. این تحول، منجر به اولین مرحله جدایی سیاسی ماوراءالنهر از ایران شد و چند قرن بعد با دخالت روسیه به جدایی کامل انجامید. در بررسی عوامل بسترساز این روند، اغلب سهم رهبران سیاسی برجسته شده، حال ‌آنکه سهم علما و فتاوای آنان در شکل­گیری این جدایی نیز درخور توجه است. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با تکیه ‌بر داده­ها و دستاورد مطالعات، در صدد است تا ضمن ارزیابی وضعیت اجتماعی علما در حکومت شیبانی، تأثیر عملکرد آنان را در جدایی سیاسی ماوراءالنهر از نواحی داخلی ایران مورد بررسی قرار دهد. نتایج به‌دست‌آمده نشان می­دهد که علما با تصدی مشاغل مهم قضایی، اداری، سیاسی و نیز برخورداری از منابع مالی، نقطه کانونی اقدامات سیاسی- نظامی شیبانیان بودند. آنان با صورت­بندی دوباره مفاهیم دینی مانند خلافت، جهاد، دارالحرب و نیز صدور فتوا در هویت­بخشی به حکومت شیبانی و مشروعیت­پذیری آن تازه­واردان از سوی مردم نقش کلیدی داشتند. افزون بر این، بررسی عملکرد علمای اهل­سنت ماوراءالنهر در توجیه تکاپوهای نظامی- سیاسی شیبانیان در مقابل حکومت­های همجوار نشان می­دهد که اقدامات آنان منجر به رسمیت دعاوی ارضی شیبانیان و پایه‌گذاری جدایی سیاسی ماوراءالنهر از ایران شد.

تازه های تحقیق

 

کلیدواژه‌ها

 

منابع و مآخذ
فارسی
آرامجو، علی، 1399، "خواجه احمد کاسانی دهبیدی: سیاست در اندیشه و کردار شیخ صوفی"، تاریخ و فرهنگ، شماره پیاپی 104، صص96-77.
آرامجو، علی، محمدعلی کاظم­بیکی و محسن معصومی، 1400، "فراز و فرود حضور سیاسی شیوخ نقشبندیه در دوره شیبانیان"، تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 35، صص 84-57.
اسفزاری، معین­الدین محمد­الزمچی، 1339، روضات­الجنات فی اوصاف مدینه هرات، بخش دوم، به تصحیح: سید محمدکاظم امام، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
بابرگورکانی، ظهیرالدین محمد، 1308، تزوک بابری، ترجمه: بیرام خان، [بی­جا].
بخاری (صوفیانی)، محمدامین بن میرزامحمد زمان، 2014، محیط‌التواریخ، به تصحیح: مهرداد فلاح‌زاده و فروغ حاشابیکی، انتشارات بریل.
بنایی، کمال‌الدین علی‌شیر، 1997، شیبانی‌نامه، به تصحیح: کازویوکی کوبو، ژاپن: کیوتو.
بیرو، آلن، 1366، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه: باقر ساروخانی، تهران: کیهان.
جعفریان، رسول، 1391، "نظریه دارالحرب- دارالاسلام و تعریف کفر در فقه حنفی و تأثیر و تأثر آن از رویدادهای خراسان در قرن دهم"، پیام بهارستان، د 2، س 3، ش 15، صص 261-224.
جلالی‌مقدم، مسعود، 1377، " احمد کاسانی"، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 7، تهران: انتشارات دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 80-79.
حافظ تانیش بخاری، شرف­نامه شاهی (عبدالله نامه)، نسخه خطی شماره 1675، کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار.
الحسینی الصدیقی، محمد طالب بن تاج‌الدین حسن، 2012، مطلب­الطالبین، به تصحیح: غلام کریمی و ایرکین میر کاملوف، تاشکند.
الحسینی، خورشاه بن قباد، 1379، تاریخ ایلچی نظام شاه، به تصحیح: محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
خنجی، فضل‌الله بن روزبهان، 1362، سلوک­الملوک، به تصحیح: محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی.
--------- 2535، مهمان‌نامه بخارا، به اهتمام: منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین ­الحسینی، 1362، حبیب­السیر فی ابناء بشر، به‌کوشش: محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
راقم سمرقندی، میر سیّد شریف، 1380، تاریخ راقم، به‌کوشش: منوچهر ستوده، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
رضا، عنایت‌الله، 1381، "بخارا"، دایره‌المعارف بزرگ اسلام، ج 11، تهران: دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 455-428.
صدیقی‌علوی، شیخ محمد عالم، 1365، لمحات من نفحات‌القدس، پیشگفتار: محمدنذیر رانجها، لاهور مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
عرب‌عامری، مصطفی، 1400، "مسئله و مشروعیت سیاسی در بخارا سده ده تا سیزده هجری قمری"، سیاست متعالیه،  س 9، ش 35، صص 149-131.
----------  بادکوبه هزاوه، احمد، 1399، "جایگاه مدرسه­ها در گسترش فرهنگ اسلامی ورارود، مطالعه موردی مدرسه میرعرب بخارا"، مطالعات اوراسیای مرکزی، د 13، ش 2، صص 390-371.
قطغان، محمدیار بن عرب، 1385، مسخرالبلاد، به تصحیح: نادره جلالی، تهران: میراث مکتوب.
کاسانی، خواجه احمد، مجموعه بیست و یک رساله، کتابخانه مجلس، شماره ثبت 86688.
کوهستانی، مسعود بن عثمان، تاریخ ابوالخیر خانی، مجموعه عکس به شماره 21-2018، مرکز اسناد و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
محمود بن امیرولی کتابدار، 1360، تاریخ بحرالاسرار، بخش بلخ، به تصحیح: میرغلامرضا مایل هروی، کابل: آکادمی علوم افغانستان.
مطربی سمرقندی، 1377، نسخه زیبای جهانگیر، به‌کوشش: اسماعیل بیگ جانوف و سیّد علی موجانی، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
معین‌الفقرا، احمد بن محمود،1370، تاریخ ملازاده، به‌کوشش: احمد گلچین معانی، تهران: بهار. 
ملاّ محمدعوض، ضیاءالقلوب، نسخه خطی دانشگاه هاروارد، شماره 72746.
منز، بئاتریس فوربز، 1390، قدرت، سیاست و مذهب در ایران عهد تیموری، ترجمه: جواد عباسی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
منشی، اسکندر بیک، 1382، عالم‌آرای عباسی، به تصحیح: ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
نثاری بخاری، سیّد حسن خواجه نقیب‌الاشراف، 1377، مذکر احباب، به تصحیح: نجیب مایل هروی، تهران: نشر مرکز.
نسخ خطی: 133 حکمت دانشگاه تهران؛ 21 ب، دانشکده ادبیات دانشگاه تهران؛ 6323 کتابخانه ملک.
نوایی، امیرعلی شیر، 1323، تذکره مجالس‌النفایس، علی‌اصغر حکمت، [بی­جا].
واصفی زین‌الدین محمود بن عبدالجلیل، 1349، بدایع‌الوقایع، ج 1، به تصحیح: الکساندر بلدروف، تهران: بنیاد فرهنگی ایران.
واعظ کاشفی، فخرالدین علی بن حسین، 2536، رشحات عین‌الحیات، ج 2، به تصحیح: علی‌اصغر معینیان، تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی.
 
لاتین
Babadžanov, Bahtijar, 1997, “The Naqshbandiyya under The First Sheybanids”, Cahiers d'Asie centrale, 3/4, , 69-90.Translator, Alie Akimova, Cahiers d'Asie Centrale (Online) February 14, 2021.
Bregel, Yori ,2000, “The Khanate of Bukhara and Khorasan”, Encyclopedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 5, pp. 521-524.
Bregel, Yori, 1985, “ABU’L – KAYR KHAN” , Encyclopedia Iranica, V.1. ed. E. Yar Shater, Routledge & Keganpaul, London, Boston, pp. 331 -35.
Burton, Audrey, 1997, The Bukharans A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 1550-1702, Curzon Press, Richmond.
Dunbar, Robert W , 2015, Zayn al-Din Muhamud Vasifi and The Transformation of Early Sixteenth Century Islamic Central Asia, Ph. D. Thesis, Indiana University. 
Eden, Jef, 2019, Slavery in Islamic Central Asia, Online Publication Date: May 2019. DOI: 10.1093/acrefore/9780190277727.013.322:2-3.
Gülsen, Seyhan Alisik, 2009, Yesevi takpcs olarak Ubeydulah han, Türkbilig, 18, pp. 13-33.
Ismoilov, L. Ė. ,2019, "O Nekotorykh Vazhnykh Momentakh V Biografii MaverannaKhrskogoo Sufiiskogo Sheikha XVI v",Istoricheskie Nauki, № 2 (22). S. 12–16.
Ismoilov, L. Ė., Rakhimova, I͡a. R., 2020, "K Voprosu O Vzaimootno Sheniiakh Prfdstavitelei Dinastii Sheibanidov S liderami Sufiiskikh Bratstv Maverannakhra (1534–1598) ", Istoricheskie nauki, T. 7, № 2 (26). S. 14–21.
Ismoilov, L.Ė., Akhmedova M.N, "Praktika Sufiiskogo  Politicheskogo Nastavnichestva V Period PaavlenIiia Shibanida Ubaidulla-Khana(1534–1540)", Vestnik Chuvashskogo Universiteta, № 2, S. 52–59.
Kandakharov, Anvarjon Khasanovich, 2020, Socio-Political and Cultural Life in The Bukhara Khanate of the XVI Century, International Journal of Research in Humanities, Arts and Literature, Vol. 8, Issue 6, pp 17–20.
Kılıç, Nurten, 1997, "Change in Political Culture: The Rise of Sheybani Khan", Cahiers d’Asie Centrale ,3/4, pp. 57-68
 Macit, A. ,2015, Şeybani Özbek Hanlığı 1500-1599, Doktora tezi, Universitesi. 
Macit, A.,2014, " Şeybănĭ Őzbek Hanlari va Nakşĭbenilik", Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, (Temmuz–Aralık), s.5-22 . 
McChesney, R. D. ,1987, "Economic and Social of the Public Architecture of Bukhara in the 1960s and 1570s", Islamic Art, New Yourk, pp. 217-236.
McChesney, R. D.  , 1996, "Bukhara's Suburban Villages: Juzmandūn in the Sixteenth Century", Bukhara The Myth and The Architecture, ed. A. Petruccioli, vol.3, Cambridge, pp 93-120.
McChesney, R. D. , 1990, "Central Asia vi. In the 16th-18th Centuries", Encyclopædia Iranica, V.5, fasc.2, ed. Yar Shater, California, Mazda, pp. 176-193
Mukminova, R.G., 1997, "Le Rôle De La Fmme Dans La Société De l’Asie Centrale Sous Les Timourides Et Les Sheybanides", Cahiers d’Asie centrale , 3/4,pp.203-212
Olcott, Martha Brill , 2007, Sufism in Central Asia, Carnegie Endowment for International Peace, Washington.
Paul, Jürgen , 1997, "La Propriété Foncière Ddes Cheikhs Juybari", Cahiers d’Asie Centrale, 3/4 | 183-202.
Pugachenkova, G. A., 1990, "ČĀR BAKR", Encyclopædia Iranica, ed. Yar Shater, California, Mazda Vol. IV, Fasc. 7, p. 788.
Saugek, Savat, 2000, "Shaybanids", A history of inner  Asia, Cambridge University press, Cambridge .
Schwarz, Florian, 1996, "Bukhara and Its Hinterland: The Oasis of Bukhara in the Sixteenth Century in the Light of the Juybari Codex", Bukhara The Myth and the Architecture, ed. A. Petruccioli, vol.3, Cambridge, pp.79-92.
Wilde, Andreas, 2016, What Is Beyond The River? Power, Authority and Social Order in Transoxania,(18th–19th Centuries), Vienna, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.