نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
نویسندگان
1 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان
2 دانشجوی دکترای تاریخ اسلام / گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران
چکیده
حکومت شیعه صفوی در سده دهم قمری/ شانزدهم میلادی، در مجاورت حکومت 200 ساله عثمانی و حکومت تازه‌تأسیس اوزبکان که هر دو سنی‌مذهب بودند، تشکیل شد. سیاست مذهبی شاه اسماعیل اول (930-907ق./ 1524-1501م.) بر مبنای گسترش تشیع بود که با سیاست مذهبی همسایگانش که مبلغ و مروج مذهب تسنن بودند، مغایرت داشت. این مسئله افزون بر اینکه سبب بروز مجادلات مذهبی و جنگ‌های مکرر با صفویان از دو جانب شد، به هم‌گرایی و تبانی دو حکومت عثمانی و اوزبکان علیه صفویان انجامید. هدف این پژوهش بررسی چگونگی برقراری روابط سیاسی عثمانی و اوزبکان و پیامد حاصل از آن بر صفویان در سده دهم قمری با روش توصیفی- تحلیلی است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که شکل‌گیری و تثبیت حاکمیت صفویه، توسعه قلمرو آن و شیعی‌سازی جامعه که با افزایش شمار شیعیان همراه بود، باعث نگرانی حکومت‌های عثمانی و اوزبک شد؛ بنابر این، دو حکومت به‌دلیل اشتراک مذهب و تفاوت سیاست مذهبی با صفویان، با هدف براندازی و با توسل به صدور فتاوای تکفیری و اعلان جهاد، به تحکیم روابط با یکدیگر در برابر این حکومت پرداختند و ایده اتحاد سیاسی و نظامی را از طریق اعزام سفرا، نامه‌نگاری‌ها و ارسال کمک نظامی رقم زدند.
طبق دستور خط اینجا و چند جای دیگه در همین متن، نیاز به ۀ برای آخر کمله دارد یعنی بشود شیعۀ. لطفا بگویید که در آخر کلمات لازم قرار بگیرد یا نه.
تازه های تحقیق
کلیدواژه‌ها
منابع و مآخذ
فارسی
آنجوللو، جووان ماریا، 1381، سفرنامه، در: سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، چ2، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
ابوبکر بن عبدالله، 1387، تاریخ عثمان پاشا، به‌کوشش: یونس زیرک، ترجمه: نصرالله صالحی، تهران: طهوری.
اسپناقچی پاشازاده، محمدعارف، 1379، انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، به‌کوشش: رسول جعفریان، قم: دلیل.
اشرفی، احمد، 1392، «تعامل عثمانی و ازبکان اوایل عصر صفوی و پی‌آمدهای آن»، پژوهشنامه تاریخ اسلام، س3، ش10، صص 54-35.
افوشته‌ای نطنزی، محمود، 1373، نقاوه‌الآثار فی ذکرالاخیار، چ2، به‌اهتمام: احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی.
امیرخانی، غلامرضا، 1390، «مکتوبات سیاسی و داعیه‌های مذهبی (بررسی نقش مذهب در روابط ایران و ماوراءالنهر در قرن 10 و 11 هجری)»، گنجینه اسناد، س21، دفتر دوم، ش82، تابستان، صص 61-44.
امینی هروی، ابراهیم، ۱۳۸۳، فتوحات شاهی، به‌تصحیح: محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اوزون چارشلی، اسماعیل‌حقی، 1370، تاریخ عثمانی، ج2، ترجمه: وهاب ولی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
________________، 1390، تاریخ عثمانی، ج3، چ2، ترجمه: ایرج نوبخت، تهران: کیهان.
ایواغلی، حیدر بن ابوالقاسم، مجمع‌الانشاء= جامعه مراسلات اولوالالباب، نسخه خطی، ش1071، تهران: کتابخانه ملی.
بابایی، طاهر و احمدرضا خضری، 1400، «نقش نخبگان سیاسی و نظامی ایرانی پناهنده به عثمانی در اقدامات عثمانیان علیه صفویان (عصر سلیم اول و سلیمان قانونی، 926-974ق.)»، تاریخ و فرهنگ، س53، ش۲ (پیاپی 107)، پاییز و زمستان، صص 31-9.
بازرگان ونیزی، 1381، سفرنامه، در: سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، چ2، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
بدلیسی، شرف‌خان، 1377، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، ج2، به‌اهتمام: ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، تهران: اساطیر.
بیات، اروج‌بیگ، 1338، دون ژوان ایرانی، با یادداشت‌های: لسترنج، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ثابتیان، ذبیح‌الله، 1343، اسناد و نامه‌های تاریخی دوره صفویّه، تهران: کتابخانه ابن‌سینا.
جعفریان، رسول، 1379، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج1، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
جنابدی، میرزابیگ حسن، 1378، روضه‌الصفویه، به‌کوشش: غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل [بی‌نام]، 1364، مقدّمه: الله‌دتا مضطر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
حاجى‌خلیفه، مصطفى، 1376، ترجمه تقویم‌التواریخ، ترجمه: ناشناخته، به‌تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: احیاء کتاب.
حاجیان‌پور، حمید، 1372، مناسبات سیاسی ایران و اوزبکان در دوره صفویه (1501-1629/907-1038)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
__________، 1376، «ایران و جهان در بامداد صفویان»، کیهان اندیشه، ش76، بهمن و اسفند، صص 19-4.
__________، 1378، «روابط ایرانیان و اوزبکان در دوره شاه طهماسب صفوى»، مجله علمى-پژوهشى دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه اصفهان، دوره دوم، ش18و 19، پاییز و زمستان، صص 60-35.
__________، 1387، «تأثیر روابط عثمانیان و اوزبکان بر حیات دولت صفوى در عصر شاه طهماسب»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، س5، ش1(پیاپی17)، بهار، صص 62-39.
__________، 1391، «روابط عثمانیان و اوزبکان در دوره شاه طهماسب صفوی»، تاریخ روابط خارجی، س13، ش50، بهار، صص 39-27.
الحسینى، خورشاه بن قباد، 1379، تاریخ ایلچى نظام‌شاه، به‌تصحیح: محمدرضا نصیرى و کوئیچى هانه‌دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
خنجی، فضل‌الله بن روزبهان، 1341، مهمان‌نامه بخارا، به‌اهتمام: منوچهر ستوده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
_______________، 1362، سلوک‌الملوک، به‌تصحیح: محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی.
_______________، 1375، وسیله الخادم الی المخدوم، چ2، به‌کوشش: رسول جعفریان، قم: انصاریان.
خواندمیر، غیاث‌الدین، 1353، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، چ2، ج4، زیر نظر: محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی خیام.
_______________، نامه نامی در فن انشاء، نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش12939، فهرست 9667.
دوغلات، میرزا محمدحیدر، 1383، تاریخ رشیدی، به‌تصحیح: عباسقلی غفاری‌فرد، تهران: میراث مکتوب.
راقم سمرقندی، میر سید شریف، 1380، تاریخ راقم، به‌کوشش: منوچهر ستوده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
رفیق، احمد، 1372، «شیعیان و بکتاشیان در قرن دهم/ شانزدهم (حاوی اسناد مربوط به شیعیان و بکتاشیان محفوظ در خزینه اوراق ترکیّه)»، ترجمه: هـ سبحانی، معارف، دوره10، ش1 (پیاپی 28)، فروردین-تیر، صص 116-62.
روملو، حسن‌بیگ، ۱۳۸۴، احسن‌التواریخ، ج2 و ۳، به‌تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
زنو، کاترینو، 1381، سفرنامه، در: سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، چ2، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
ساواش، صائم، 1394، «پی‌آمدهای اجتماعی کشمکش‌های عثمانی-صفوی»، ترجمه: علی کاتبی، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، به‌کوشش: نصرالله صالحی، تهران: طهوری، صص 346-309.
سرخیل، فاطمه و علی‌محمد ولوی، 1396، «رویارویی نظری گفتمان حقیقت در مکاتبات شاه اسماعیل صفوی و شیبک خان اوزبک»، جستارهای تاریخی، س8، ش1، بهار و تابستان، صص 77-55.
سلانیکی، مصطفی افندی، 1389، تاریخ سلانیکی(1008-971ق.)، ترجمه از ترکی عثمانی: حسن بن علی، تصحیح و ترجمه فارسی: نصرالله صالحی، تهران: طهوری.
شیروانى، زین‌العابدین، 1361، ریاض‌السیاحه، به‌تصحیح: اصغر حامدربانی، تهران: سعدی.
___________، بی‌تا، بستان‌السیاحه، تهران: سنایی.
عالم‌آراى شاه‌اسماعیل ]بی‌نام[، 1384، چ2، به‌تصحیح: اصغر منتظرصاحب، تهران: علمى و فرهنگى.
عبادی، مهدی، 1395، «مواضع مدرسیان عثمانی در قبال مسأله تشیع در آناتولی و یورش یاووز سلیم به ایران»، تاریخ و فرهنگ، س48، ش96، بهار و تابستان، صص52-27.
فلسفی، نصرالله، 1332، «جنگ چالدران 1. روابط ایران و عثمانی در آغاز دولت صفوی»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، س1، ش2 (پیاپی2)، دی، صص 127-50.
قاراجا، به‌ست، 1394، «پیدایش دولت صفوی و روابط عثمانی– صفوی در روزگار بایزید دوم»، ترجمه: حسین محمدزاده صدیق، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، به‌کوشش: نصرالله صالحی، تهران: طهوری، صص83-61.
قاضی‌زاده اردبیلی، ظهیرالدین، 1400، غزوات سلطان سلیم، به‌تصحیح و تحقیق: طاهر بابایی، تهران: میراث مکتوب.
قزوینى، ابوالحسن، 1367، فوایدالصفویه، به‌تصحیح: مریم میراحمدى، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
قمى، قاضى احمد، 1383، خلاصة‌التواریخ، ج1، چ2، به‌تصحیح: احسان اشراقى، تهران: دانشگاه تهران.
کریمی، علیرضا، 1390، «علل تنش در روابط خارجی ایران و اوزبکان (از آغاز تا پیش از پادشاهی شاه عباس اول)»، مطالعات تاریخ اسلام، س3، ش11، زمستان، صص 98-85.
کوچک‌داغ، یوسف، 1394، «اقدامات دولت عثمانی بر ضد تلاش‌های شاه اسماعیل برای گسترش تشیع در آناتولی»، ترجمه: نصرالله صالحی، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، به‌کوشش: نصرالله صالحی، تهران: طهوری، صص 116–87.
گیلانی، شیخعلی، ۱۳۵۲، تاریخ مازندران، به‌تصحیح: منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
متولی، عبدالله؛ اصلانی، ابراهیم و فاطمه فضلی، 1393، «پیامدهای تهاجمات ازبکان بر منطقه خراسان در دوره صفوی»، پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، س2، ش2 (پیاپی4)، بهار و تابستان، صص 161-144.
مزاوی، میشل، 1363، پیدایش دولت صفوی، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: گستره.
منشی، اسکندربیگ، 1377، تاریخ عالم‌آرای عباسی، به‌تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
منشی، محمدیوسف، ۱۳۸۰، تذکره مقیم‌خانی، به‌تصحیح: فرشته صرافان، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
نوایی، عبدالحسین، 1367، شاه‌عباس، مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی، ج1و2، چ2، تهران: زرین.
___________، 1368الف، شاه اسماعیل صفوی، مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی، چ2، تهران: ارغوان.
___________، 1368ب، شاه طهماسب صفوی، مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی، چ2، تهران: ارغوان.
___________، 1370، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل، چ3، تهران: علمی و فرهنگی.
نویدی‌شیرازی، خواجه زین‌العابدین‌علی، 1369، تکلمه‌الاخبار، به‌تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: نی.
هامرپورگشتال، یوزف فن، 1367، تاریخ امپراطوری عثمانی، ج2، ترجمه: میرزازکی علی‌آبادی، به‌اهتمام: جمشید کیان‌فر، تهران: زرّین.
واله اصفهانی، محمدیوسف، 1372، خلدبرین، به‌تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
منابع ترکی
افندی، خواجه سعدالدین، 1280، تاج التواریخ، استانبول: مطبعه عامره.
بدلیسی، ادریس، 1995، سلیم‌شاهنامه، به‌اهتمام: حجابی قیرلانقیج، زیر نظر: مرسل اوزترک، آنکارا: دانشگاه آنکارا انستیتوی علوم اجتماعی.
پچوی، ابراهیم، 1283ق.، تاریخ پچوی، ج1، استانبول: دارالصناعه عامره.
سامی، شمس‌الدین، 1306، قاموس‌الاعلام، استانبول: مهران مطبعه‌سی.
صولاقزاده، محمد همدمی چلبی، 1297، تاریخ صولاقزاده، استانبول: محمودبک مطبعه‌سی.
عاشق‌پاشازاده، احمد، 1332، تواریخ آلعثمان، استانبول: مطبعه عامره.
فریدون‌بک، احمد فریدون توقیعی، 1274، منشآت‌السلاطین، استانبول: مطبعه عامره.
لطفی‌پاشا بن عبدالله عبدالحی،1341ق.، تواریخ آلعثمان، مصحح و محشیسی: عالی، استانبول: مطبعۀ عامره.
لاتین
Hayāti Tabrizi, Qāsim Beg, 2018, A Chronicle of the Early Safavids and the Reign of Shāh Ismā,il (907-930/1501/1524), Persian ed, & Int. by Kioumars Ghereghlou, New Haven, CT: American Oriental Society, vol. 98.
İnalçik, Halil, 2009, Devlet-i âliyye: Osmanli İmparatorluğu üzerine araştirmalar, vol.1, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Kirzioglu, Fahrettin, 1976, Osmanlilar,in Kafkas- Elleri,ni Fathi, Ankara: Sevinc Matbaasi.
Kütükoğlu, Bekir, 1962, Osmanli-Iran Siyasi Münasebetleri 1578- 1590, Istanbul: Fetih Cemiyet.
Tansel, Selâhattin, 1966, Sultan II. Bâyezit’in siyasi hayati, Ankara: Millî Egitim Basimevi.
)