نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

چکیده

اهمیت راهبردی و تجاری خلیج فارس از آغاز قرن سیزدهم هجری قمری/ نوزدهم میلادی زمینه توجه و حضور کشورهای اروپایی را در این منطقه فراهم کرد. از اواخر این قرن، با تغییر رویکرد آلمان در نظام بین‌الملل، این کشور در نقشه سیاسی خود به خلیج فارس توجه کرد و در صدد برآمد که در منطقه غرب آسیا از جمله خلیج‌ فارس در برابر انگلستان نفوذ خود را افزایش دهد؛ بنابر این، در پی یافتن راه‌های جدید از طریق تأسیس شرکت‌های آلمانی در کرانه‌های خلیج فارس برای نفوذ اقتصادی برآمد. با وقوع نهضت مشروطه و دوره پس از آن، آلمانی‌ها خطوط متعدد کشتیرانی به‌منظور جابه‌جایی کالاهای تجاری دو کشور بین بندر هامبورگ و جزایر و بندرهای خلیج فارس دایر کردند و فعالیت تجاری‌شان نسبت به قدرت‌های دیگر به اوج رسید. مسئله اصلی این مقاله، راهبرد تجاری آلمان در خلیج فارس با هدف نفوذ و کسب امتیاز و چگونگی مواجهه با دیگر قدرت‌های اروپایی در دوره پهلوی اول است. به‌تبع آن پرسش اصلی پژوهش، چگونگی اتخاذ این راهبرد، سازوکار و نتایج آن است. هدف مقاله حاضر، بررسی رویکرد آلمان در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در باره ایران و خلیج فارس با تأکید بر فعالیت‌های تجاری است. این مقاله با روش پژوهش تاریخی و شیوه توصیفی- تحلیلی و بهره‌مندی از منابع تاریخی و اسناد وزارت امور خارجه انجام شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آلمانی‌‌ها در دوره پهلوی اول جهت نفوذ سیاسی با در اختیار گرفتن سهمی از تجارت در برابر دیگر قدرت‌های جهانی از راهبرد تأسیس شرکت‌های تجاری در ایران بهره برده‌اند.

تازه های تحقیق

 

کلیدواژه‌ها

 

منابع و مآخذ
 
اسناد:
آرشیو اداره حفظ و نگهداری اسناد وزارت امور خارجه
سند شماره: 1-134-8/52-1315 ش.
سند شماره: 3-134-8/52-1315ش.
سند شماره: 2-151-52-1317 ش
سند شماره: 4-151-52-1317 ش.
 
آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
سند شماره: 240-84/40/6.
سند شماره: 240-84/40/7
 
کتاب‌ها:
ارباب، معصومه، ۱۳۸۳، روابط ایران و آلمان در جنگ جهانی اول، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
اسدی، بیژن، ۱۳۸۴، خارجیان در خلیج فارس، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
اسلامی، روح‌الله، 1394، ارزیابی الگوهای سیاست خارجی ایران بین دو انقلاب، جلد1، تهران: وزارت امور خارجه.
الهی ، همایون، ۱۳۶۸، خلیج فارس و مسائل آن، تهران: شرکت آموزشی فرهنگی و انتشاراتی اندیشه.
----------، ۱۳82، اهمیت استراتژیک ایران در جنگ جهانی دوم، تهران: نشر دانشگاهی.
پیرا، فاطمه، ۱۳۷۹، روابط سیاسی- اقتصادی ایران و آلمان بین دو جنگ جهانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
تفرشی، سیّد مجید، ۱۳۶۹، نقش آلمان در تحولات خلیج فارس در ابتدای قرن بیستم و جنگ جهانی اول، مجموعه مقالات سمینار بررسی مسائل خلیج فارس، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه.
تکمیل ‌همایون، ناصر، ۱۳۸۳، خلیج فارس، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
خجسته قمری، محمدامین و حسین سلطان‌زاده، «روابط ایران و آلمان نازی در عصر پهلوی اول و تأثیر آن در شکل‌دهی ابنیه حکومتی و عمومی منطقه آذربایجان»، پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ، ۱۴۰۰، س. 12، ش. 48.
رحمانیان، داریوش، 1393، ایران بین دو کودتا، تهران: انتشارات سمت.
رفیع، حسین و مجید عباس‌زاده، «بررسی روابط ایران و آلمان در عصر پهلوی»، فصلنامه مطالعات سیاسی، ۱۳۹۷، دوره 11، ش. 42، صص. ۱۵۲-۱۲۹.
ستاندیش، جان، ۱۳۸۳، ایران و خلیج فارس، ترجمه: عبدالرضا سالار بهزادی، تهران: نشر نی.
ظهیرنژاد ارشادی، مینا، ۱۳۷۷، گزیده اسناد روابط ایران و آلمان ، جلد 2و1، تهران: وزارت امور خارجه.
عابدی اردکانی، محمد، روح اله نادر نبی، محسن شفیعی سیف‌آبادی، «تحلیلی سازه‌انگارانه از رفتار دولت‌های بزرگ با ایران در دوره رضا شاه»، دانش سیاسی، ۱۳۹۰، س. ۷، ش. 1
فرامرزی، احمد، ۱۳۴۶، راه‌ آهن اروپا و خلیج فارس، به‌کوشش: حسن فرامرزی، تهران: کتابخانه ابن سینا.
فیلی ‌رودباری، لواء، 1375، کویت ( کتاب سبز)، تهران: وزارت امور خارجه.
لیتن، ویلهلم، ۱۳۶۷، ایران از نفوذ مسالمت آمیز تا تحت الحمایگی، ترجمه: مریم میراحمدی، تهران: انتشارات معین.
محمود، محمود، 1378، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، 8 جلد، تهران: نشر اقبال.
مدنی، سیّد جلال‌الدین، «روابط ایران و آلمان در تاریخ معاصر»، مجله زمانه، ۱۳۸۶، ش. 60.
نوری اسفندیاری، فتح‌الله (گردآورنده)، ۱۳۳۵، رستاخیز ایران، مدارک و نگارشات خارجی 1299-1323 تهران: چاپخانه سازمان برنامه.
وادالا، ر.، ۱۳۵۶، خلیج فارس در عصر استعمار، ترجمه: شفیع جوادی، [بی‌جا]: کتاب سحاب.
ورهرام، غلامرضا ، 1385، نظام سیاسی و سازمان‌های اجتماعی ایران در عصر قاجار، تهران: معین.
هوشنگ‌مهدوی، عبدالرضا، ۱۳۶۴، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران: امیرکبیر.
یاپ، ملکم و بریتون کوپربوش، ۱۳۸۰، خلیج فارس در آستانه قرن بیستم، ترجمه: حسن زنگنه، تهران: به نشر.
یارشاطر، احسان، ۱۳۸۲، ایرانیکا، ترجمه: پیمان متین‌ با مقدمه علی بلوکباشی، تهران‌: امیرکبیر.
 
نشریات:
روزنامه اطلاعات، 21 شهریور 1305ش. سال اول.
روزنامه امید، 18 اسفند 1313، ش260.
روزنامه ‌خلیج ایران، 15 شهریور 1320ش.، ش 40.
مجله ‌اتاق تجارت ایران و آلمان، تیر ماه 1315ش.، ش. 1.