نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه امام خمینی قزوین

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تبریز

چکیده

شاهراه­های آبی جهان از گذشته­های دور تاکنون مورد توجه بوده­اند و حکومت­های گوناگون سعی در نفوذ و تسلط بر آن و برقراری ارتباط با کشورهای همجوار مناطق فوق داشته­اند. یکی از این مناطق استراتژیک، خلیج فارس است که همواره مورد توجه حکومت­های منطقه­ای و فرامنطقه­ای بوده است. در دورة صفویه، توجه کشورهای مختلف جهان به این منطقه دو چندان شد. در این دوره، گذشته از توجه حکومت‌های جهانی و کوشش برای نفوذ در آن، قدرت‌های محلی نیز می‌کوشیدند نفوذ و تسلط خود را بر سواحل و بنادر خلیج فارس و همچنین تجارت این منطقه بسط دهند. رقابت بین نظام جهانی و قدرت‌های محلی منطقة خلیج فارس از دورة صفویه آغاز شد. از قدرت‌های محلی، اعراب یعاربه یا اعراب عمان بودند که هم زمان با سال‌های پایانی حکومت صفوی و آگاهی از ضعف درونی حکومت مرکزی در صدد تسلط بر بنادر، سواحل و تجارت این منطقه برآمدند. افزایش قدرت و حضور روزافزون اعراب عمان در خلیج فارس، نه تنها فعالیت‌های تجاری خلیج فارس را کاهش داد، بلکه با اختلال در مسیرهای تجاری جنوب به اصفهان و تأثیر مستقیم و غیرمستقیم آن بر فرآیند مسیر تجارت زمینی ایران با شرق و شمال شرقی، زمینة کاهش و سقوط تجارت دریایی حکومت صفوی را فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها

فارسی:
ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، 1376، سفرنامه ابن بطوطه، ج1، چ6، ترجمه: محمد علی موحد، بی‌جا، نشر دانش.
اسدپور، حمید، 1387، تاریخ اقتصادی و سیاسی خلیج فارس در عصر افشاریه و زندیه، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
اقبال آشتیانی، عباس، 1384، مطالعاتی در باب بحرین و جزایر و سواحل خلیج فارس، تهران: اساطیر.
الهی، همایون، 1373، خلیج فارس و مسایل آن، چ3، تهران: نشر قومس.
امین، عبد الا میر، 1370، منافع بریتانیا در خلیج فارس، علی رجبی یزدی، تهران: امیرکبیر.
آقا محمد زنجانی، مهدی، 1382، اسناد تاریخی ایران و پرتغال سال‌های 1500 تا 1758، تهران: وزارت امور خارجه.
بگلریو، سرچارلز، 1369، سفرنامه دریایی سر اسکین لاخ، ترجمه: حسین ذوالقدر، بی‌جا، آناهیتا.
پرویز،  عباس، 1317، تاریخ روابط ایران با اروپا در عهد صفویه، تهران: شرکت مطبوعات.
تاجبخش، احمد، 1372، تاریخ صفویه، شیراز: نوید.
جعفریان، رسول( تألیف و تصحیح)، 1372، مکافات نامه (علل برافتادن صفویان)1372، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
جملی کارری، جووانی فرانچسکو، 1383، سفرنامه کارری، ترجمه: عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تهران: علمی و فرهنگی.
حبیبی، حسن و محمدباقر وثوقی، 1387، بررسی تاریخی، سیاسی و اجتماعی اسناد بندرعباس 1321-1226، تهران: بنیاد ایران شناسی.
حزین لاهیجی، شیخ محمد علی، 1375، تاریخ و سفرنامه حزین، تصحیح و تحقیق: علی دوانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
چمنکار، محمدجعفر، 1393، "بنیادامامتوسلطنتخاندانابوسعیدیمسقطوعمانوچالش­های حکومت­هایایراندرحوزهخلیجفارسودریایعمان(قرون18 و19میلادی)"، دو فصلنامه پژوهشنامه تاریخ­های محلی ایران، سال دوم، شماره سوم، ص 92-67، پاییز و زمستان
___________، 1393، "زمینه­های ناتوانی ایران صفوی در برخورد با امامان یعاربه عمان در خلیج فارس (سده 12 هجری)"، دو فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ نامة ایران بعد از اسلام، سال 4، شماره 8، ص 102-77، بهار و تابستان.
سانسون، مارتین، 1364، سفرنامه سانسون وضع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی، ترجمه: تقی تفضلی، تهران.
سدید السلطنه کبابی، محمد علی، 1370، تاریخ مسقط و عمان، بحرین و قطر و روابط آن‌ها با ایران، تصحیح و تحشیه و پیوست‌ها: احمد اقتداری، تهران: دنیای کتاب.
سلطانیان، ابوالطالب، 1385، "پژوهشی در روابط ایران و فرانسه در دورة صفویه"، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 29، سال هفتم، ص59-43، زمستان.
طهرانی، محمد شفیع، 1383، مرآت واردات (تاریخ سقوط صفویان)، به تصحیح: منصور صفت گل، تهران: میراث مکتوب.
فریر، رانلد، 1388، تجارت در دوره صفویه، ج6، چ4، تاریخ ایران(پژوهش دانشگاه کمبریج)، ترجمه: گروه جامی، تهران: جامی.
فلسفی، نصرالله، 1316، تاریخ روابط ایران در دوره صفویه، تهران: چاپخانه ایران.
فلور، ویلم، 1365، برافتادن صفویان برآمدن محمود افغان، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: توس.
______، 1371، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران و هلند و بازرگانی هلند در عصر افشاریان و زندیان 1715-1712، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: توس.
اوبن، ژان، 1357، گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسیسن صفوی، ترجمه: پروین حکمت، تهران: دانشگاه تهران.
کاره، بارتلمی، 1387، سفرنامه آبه کاره در ایران 74-1672، ترجمه: احمد بازماندگان خمیری، تهران: گلگشت.
کروسینسکی، 1382، سقوط اصفهان، ترجمه: عبدالرزاق دنبلی(مفتون)، تهران: نگاه معاصر.
گیلاننتز، پطرس دی سرکیس، 1371، سقوط اصفهان گزارش‌های گیلاننتز در بارة حملة افغانان و سقوط اصفهان، چ دوم، ترجمه: محمد مهریار، اصفهان: انتشارات گل‌ها؛ امور فرهنگی شهرداری اصفهان.
لاکهارت، لارنس، 1383، انقراض سلسله صفویه، چ3، ترجمه: اسماعیل دولتشاهی، تهران: علمی و فرهنگی.
لوریمر، جان گوردون، 1388، وقایع نامه خلیج فارس بخش تاریخ ایران، ترجمه: عبدالله آیتی، زیر نظر: حسن حبیبی، تهران: بنیاد ایران شناسی.
لوفت، پاول، 1380، ایران در عهد شاه عباس دوم، ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: وزارت امور خارجه.
مرعشی صفوی، میرزا محمد خلیل، 1362، مجمع التواریخ، به تصحیح: عباس اقبال، تهران: طهوری و سنایی.
متی، رودی، 1393، ایران در بحران زوال صفویه و سقوط اصفهان، چ2، ترجمه: حسن افشار، تهران: مرکز.
______، 1382، "تجارت طلا در اواخر عصر صفوی بین ونیز و سورات"، ترجمه: حسن زندیه، شماره 68 و 69، ص 127-106، خرداد و تیر.
مقتدر، غلامحسین، 1333، کلید خلیج فارس، تهران: محمد علی علمی.
مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، 1369، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی، چ4، تهران: امیرکبیر.
نصیری، محمد ابراهیم بن زین‌العابدین، 1373، دستور شهریاران، به کوشش: محمد نادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار.
وثوقی، محمدباقر، 1390، پرتغالی­ها در خلیج فارس، تهران: وزارت امور خارجه.
__________، 1384، تاریخ خلیج فارس و ممالک همجوار، تهران: سمت.
__________، 1380، "شاهنامه تورانشاهی سندی از تحولات خلیج فارس دوران مغول تا صفویه از قرن هفتم تا یازدهم هجری"، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، صص 24-18، آذر.
ویلسون، آرنولد، 1348، خلیج فارس، ترجمه: محمد سعیدی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
 
عربی:
عاشور، سعید عبدالفتاح، 1624، تاریخ اهل عمان، چ2، عمان: وزاره التراث و الثقافه.
 
لاتین:
A Chaonicle of the Carmelites in Persia, v2, London, eyre& spottiswoode, 1939.
Lorimer, j.G., Gazetteer of the Persian Gulf, Vol I part IA, Calcutta, superintendent government printing, 1915.