نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
نویسنده
استاد علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
داوری در باره قاجاران، بسیار دشوار است؛ در عرصه مناسبات خارجی، همه از بی‌لیاقتی پادشاهان قاجار می‌گویند، از ترکمانچای یاد می‌کنند و از عهدنامه هرات سخن می‌گویند و از کوچک شدن سرزمین ایران. اما به اعتقاد نگارنده پنج خصلتِ بنیادین (موقعیّت راهرویی، دولت حائل، بازی بزرگ، مسأله هند و کشف نفت) آنها را در عرصه روابط خارجی به انفعال کشانده بود. پرسش و دغدغه اصلی این است که چگونه می‌توان رخدادهای تاریخی‌شدة روابطِ خارجی ایرانِ قاجاری را به شکل قالب‌های تئوریک در آورد؟ به دیگر سخن، الگوی نظری روابط خارجی ایران معاصر چیست و چگونه می‌توان با بهره‌گیری از داده‌های عینیِ تاریخی به نظریه‌پردازیِ ایرانیِ مناسباتِ فرامرزی دست یافت؟ دودمان قاجار (1304-1170ش./ 1925-1791م.) ترک‌نژادان مغول‌تباری بودند که در یکی از مهم‌ترین دوران‌های تاریخی، پادشاهی نوینی را پس از دوره‌ای هرج‌ومرج، در ایران‌زمین بنیان نهادند؛ روزگاری که نظامِ جهانی‌شونده استوار بر هژمونیِ غربیان، سرگرم تصرّف جغرافیایی بود و ایران نیز در حال فرورفتن در گردابِ برآمده از چیرگیِ فرنگیان بر سراسر جهان. دودمانِ قاجار، نه توانِ برهم‌زدنِ نظام بین‌المللی را داشت، نه می‌توانست از رقابت‌های بین‌المللی کناره‌گیری کند و نه اندیشه و توانِ همآوردی و همگرایی با نیرویِ توسعه‌گرای جهانی را داشت. قاجاران در عرصه مناسبات فرامرزی، محصورِ خصائل و ویژگی‌هایی بودند که کنشگری را از آنان سلب می‌کرد و به واکنشگری منفعلانه وادارشان می‌ساخت.
کلیدواژه‌ها
فارسی:
اتحادیه، منصوره، 1355، گوشه‌هایی از روابط خارجی ایران:1280-1200 هجری قمری، تهران: آگاه.
اسکندری قاجار، منوچهر، 1389، نه راه پیش و نه راه پس: تنگناهای سیاسی ایران در اوایل حکومت قاجار، در کتاب: فرمانفرماییان، رکسانه [زیر نظر]جنگ و صلح در ایران دوره قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون،ترجمه: حسن افشار، تهران: نشرمرکز، صص 79-37.
اعتضادالدوله، عباس‌میرزا، 1363، تاریخ روابط ایران و ناپلئون، تهران: زرین.
افشار یزدی، محمود، 1388، سیاست اروپا در ایران، چاپ دوّم، ترجمه: سیّد ضیاء‌الدّین دهشیری، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اقتداری، احمد، 1356، خلیج فارس، چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
الهی، همایون، 1372، امپریالیسم و عقب‌ماندگی، چاپ دوم، تهران: قومس.
________، 1383، شناخت ماهیت و عملکرد امپریالیسم، تهران: قومس.
امینی، ایرج، 1378، ناپلئون و ایران، ترجمه: اردشیر لطف‌علیان، تهران: فرزان روز.
امینی، علیرضا، 1382، تاریخ روابط خارجی ایران از قاجاریه تا سقوط رضاشاه، تهران: خط سوم.
انتنر، مروین، 1369، روابط بازرگانی روس و ایران: 1828-1914، ترجمه: احمد توکلی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اودل، پیتر، 1351، نفت و کشورهای بزرگ جهان، ترجمه: امیرحسین جهانبگلو، تهران: خوارزمی.
اینووه، ماساجی، 1390، سفرنامه ایران، ترجمه و فارسی‌نویسی: هاشم رجب‌زاده با همکاری کینجی ئه اورا، تهران: طهوری.
آدمیت، فریدون، 1356، اندیشه ترقی: حکومت قانون در عصر سپهسالار، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.
_________، 1385، امیرکبیر و ایران،تهران: خوارزمی.
آنتونووا، کوکا آلکساندروونا و دیگران، 1361، تاریخ نوین هند، ترجمه: پرویز علوی، تهران: نشر بین‌الملل.
باغبان‌باشی، سیمون، 1388، «سیاحت‌نامه مسیو سیمون باغبان‌باشی به هند»، ترجمه: میرزا رجب‌علی زیرک، به‌تصحیح: جمشید کیانفر، در کتاب جمشید کیانفر[به کوشش] گنجینه بهارستان: تاریخ 3(تاریخ و جغرافیای شبه‌قاره هند)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، صص 390-297.
بست، اولیور، 1384، "روابط سیاسی ایران و آلمان"، در کتاب: یارشاطر، احسان [زیر نظر]،تاریخ روابط ایران و آلمان، [از سری مقالات دانش‌نامه ایرانیکا]، ترجمه: پیمان متین، تهران: امیرکبیر، صص 54-19.
تاج‌بخش، احمد، 1337، روابط ایران و روسیه در نیمه اول قرن نوزدهم (1850-1800)، تبریز: کتابفروشی دنیا.
_________، 1362، سیاست‌های استعماری روسیه تزاری، انگلستان و فرانسه در ایران نیمه اول قرن نوزدهم، تهران: اقبال.
ترنزیو، پیوکارلو، 1359، رقابت روس و انگلیس در ایران و افغانستان، ترجمه: عباس آذرین، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جونز، مارتین، جونز رایس و وودز مایکل، 1386 مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی، ترجمه: زهرا پیشگاهی‌فرد و رسول اکبری، تهران: دانشگاه تهران.
حسینی شیرازی، سیّدحسین (مترجم)، 1388، "جغرافیای هندوستان"، به‌تصحیح: جمشید کیانفر، در کتاب جمشید کیانفر [به‌کوشش] گنجینه بهارستان: تاریخ 3(تاریخ و جغرافیای شبه قاره هند)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، صص 260-1.
ذوقی، ایرج، 1368، تاریخ روابط سیاسی ایران و قدرت‌های بزرگ (1925-1900)، تهران: پاژنگ.
_______، 1378، "عوامل مؤثر بر سیاست خارجی ایران"، تاریخ روابط خارجی، سال اول، شماره 1.
رشتیا، قاسم، 1346، افغانستان در قرن نزده، چاپ سوم، کابل: دکتاب چاپولو مؤسسه.
رونوون، پی‌یر، 1369، تاریخ روابط بین‌الملل در قرن نوزدهم: 1815 تا 1871، ترجمه: قاسم صنعوی، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
________، 1370، تاریخ روابط بین‌الملل در قرن نوزدهم: 1871 تا 1914، ترجمه: قاسم صنعوی، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
سارلی، اراز محمد، 1373، تاریخ ترکمنستان، جلد اول، تهران: وزارت امور خارجه.
ستاهل، آلبرت، 1370، "سوابق، اهمیّت استراتژیکی و جنبه‌های گوناگون مسأله افغانستان"، در کتاب: گروه مطالعات خاورمیانه غیرعربیِ دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه [به کوشش]، مجموعه مقالات دومین سمینار افغانستان، تهران: وزارت امور خارجه، صص 87-65.
سوداگر، محمد، 1358، بررسی نظریه‌های مربوط به امپریالیسم، تهران: ما.
سیّد امامی، کاووس، 1391، پژوهش در علوم سیاسی: رویکردهای اثبات‌گرایی، تفسیری و انتقادی، چاپ دوم، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری و دانشگاه امام صادق.
صفایی، ابراهیم، 1352، مرزهای ناآرام، تهران: اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
عبدالله‌یف، فتح‌الله، 1336، گوشه‌ای از مناسبات روسیه و ایران و سیاست انگلستان در ایران در آغاز قرن نوزدهم، ترجمه: غلامحسین متین، تهران: ستاره.
علم، مصطفی، 1371، نفت، قدرت و اصول: ملی شدن نفت ایران و پیامدهای آن، ترجمه: غلامحسین صالحیار، تهران: اطلاعات.
فرامرزی، احمد، 1346، راه‌آهن اروپا و خلیج فارس، تهران: ابن‌سینا.
فرخ، مهدی، 1314، نظری به مشرق: تاریخ سیاسی افغانستان، تهران: بی‌نا.
فرمانفرماییان، رکسانه، 1389، "سیاست امتیازدهی: تحلیلی از ارتباط مالیه ایران با نقشه‌های انگلیسی‌ها و مذاکرات قاجارها"، در کتاب: فرمانفرماییان، رکسانه [زیر نظر]جنگ و صلح در ایران دوره قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون،ترجمه: حسن افشار، تهران: نشرمرکز، صص 378-353.
فرمانفرماییان، حافظ، 1355، تحلیل تاریخی سیاست خارجی ایران از آغاز تا امروز، ترجمه: اسماعیل شاکری، تهران: مرکز مطالعات عالی بین‌المللی، دانشگاه تهران.
قزلسفلی، محمدتقی، 1386، امپریالیسم چیست؟ تاریخ و نظریه، بابلسر: دانشگاه مازندران.
کاظم‌زاده، فیروز، 1371، روس و انگلیس در ایران 1864-1914: پژوهشی در باره امپریالیسم، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
کاکر، محمدحسین، 1988، [1367]، افغان، افغانستان و افغان‌ها و تشکیل دولت در هندوستان فارس و افغانستان، پیشاور، اتحادیه نویسندگان افغانستان آزاد.
کرزن، جرج ناتانیل، 1380، ایران و قضیه ایران، چاپ پنجم، ترجمه: غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: علمی و فرهنگی.
کستنکو، کاپیتان اتاماژور، 1383، شرح آسیای مرکزی و انتشار سیویلیزاسیون روسی در آن با نقشه ممالک آسیای مرکزی،ترجمه: ماردروس داودخانف، به اهتمام: مؤتمن‌السلطان صنیع‌الدوله، تصحیح و تحشیه: غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
کلی، جان بارِت، 1373، هجوم انگلیس به جنوب ایران، ترجمه: حسن زنگنه، بوشهر: کنگره بزرگداشت هشتادمین سالگرد رئیس‌علی دلواری.
لسانی، ابوالفضل، 1357، طلای سیاه یا بلای ایران، تهران: امیرکبیر.
لنچافسکی، جرج، 1342، نفت و دولت در خاورمیانه، ترجمه: علی‌نقی عالی‌خانی، تهران: اقبال.
ماسلی، لئونارد، 1366، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، جلد اول، چاپ دوم، تهران: رسام.
مجتهدزاده، پیروز، 1377، "مرزهای شرقی ایران"، گفتگو، شماره21، پاییز1377، صص 39-25.
__________، 1378، امیران مرزدار و مرزهای خاوری ایران، ترجمه: حمیدرضا ملک‌محمدی نوری، تهران: شیرازه.
__________، 1379، ایده‌های ژئوپلتیک و واقعیت‌های ایرانی: مطالعه روابط جغرافیا و سیاست در جهان دگرگون‌شونده، تهران: نشرنی.
__________، 1386، بازیگران کوچک در بازی بزرگ: استقرار مرزهای شرقی ایران و پیدایش افغانستان، ترجمه: عباس احمدی، تهران: معین.
محمود، محمود، 1378، تاریخ روابط خارجی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، چاپ هفتم، تهران: اقبال.
مشیرزاده، حمیرا، 1385، "نظریه نظام جهانی: توانمندی‌ها و محدودیت‌های یک دیدگاه رادیکال"، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 71، بهار، صص 276-253.
مقتدر، غلامحسین، 1333، کلید خلیج فارس، تهران: علمی.
مقداشی، زهیر، 1354، تجزیه و تحلیل مالی امتیازات نفتی خاورمیانه، ترجمه: سیروس ابراهیم‌زاده، تهران: پیروز.
مگداف، هاری و تام کمپ، 1369، امپریالیسم (تئوری- تاریخ- جهان سوم)، ترجمه و اقتباس: هوشنگ مقتدر، تهران: کویر.
ملپس، سایمن و پاول ویک، 1394، درآمدی بر نظریه انتقادی، ترجمه: گلناز سرکارفرشی، تهران: سازمان سمت.
منشور گرکانی، محمدعلی، 1368، رقابت شوروی و انگلیس در ایران از 1296 تا 1306 خورشیدی، به اهتمام: محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی عطایی.
_______________، 1325، سیاست انگلیس در خلیج فارس و تاریخ و جغرافیای جزایر بحرین: (نفت و مروارید) و اسناد مالکیت ایران بر بحرین، تهران: بی‌نا.
منشورگرکانی، فضل‌الله، 1356، ایران در میان دو سنگ آسیا، تهران: روزنه.
منوچهری، عباس، 1390، رهیافت و روش در علوم سیاسی، تهران: سازمان سمت.
میرنیا، سیّدعلی، 1367، وقایع خاور ایران در دوره قاجار، تهران: نشر پارسا.
نشأت، صادق، 1364، تاریخ سیاسی خلیج فارس، تهران: کانون کتاب.
وادالا، رومی، 1364، خلیج فارس در عصر استعمار، ترجمه: شفیع جوادی، تهران: سحاب کتاب.
وثوقی، محمدباقر، 1384، تاریخ خلیج فارس و ممالک همجوار، تهران: سازمان سمت.
ویلسن، آرنولد تالبوت، 1366، خلیج فارس، چاپ دوم، ترجمه: محمد سعیدی، تهران: علمی و فرهنگی.
همیلتون، آدریان، 1373، نفت: پاداش قدرت، ترجمه: محمود طلوع مکانیک، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
یرگین، دانیل، 1374، تاریخ جهانی نفت: از 1859 تا 1945 میلادی، ترجمه: غلامحسین صالحیار، تهران: اطلاعات.
لاتین:
Busch, Briton Cooper, 1967, Britain and the Persian Gulf: 1894-1914, Berkeley: university of California press.
Cohen, Saul Bernard, 2010, Geopolitics: the geography of international relations, New Delhi: Pentagon press.
Fraser-tytler, William Kerr, 1953, Afghanistan: a study of political developments in central and Southern Asia, New York: Oxford university press.
Freeman-Grenville, Greville Stewart Parker; Kessel, Lorraine, 1979, Atlas of British history, London: Rex Collings.
Gilbert, Martin; Banks, Arthur, 1978, Imperial Russian history atlas, London: Routledge & Kegan Paul.
Greaves, Rose Louise, 1959, Persia and the defense of India: 1884-1892, London: the Athlone press.
Ingram, Edward, 1984,In Defense of British India: Great Britain in the Middle East, 1775-1842, London: Frank Kass.
Kakar, Mohammad Hosein, 1971, Afghanistan, a study in international political developments: 1880-1896, Kabul: Punjab Educational press.
Kelly, John Barrett, 1968, Britain and Persian Gulf: 1795-1880, Oxford: Clarendon press.
Morgan, Gerald; Wheeler, Geoffrey, 1981, Anglo-Russian Rivalry in Central Asia: 1810-1895, London: Frank Kass.
Ramazani, Rouhollah k, 1966, The Foreign Policy of Iran: A Developing Nation in World Affairs, 1500-1941, Charlottesville: University Press of Virginia.
Wilson, Arnold, 1954, The Persian Gulf, London: George Allen & Unwin Ltd.
Yapp, Malcolm Edward, 1980, Strategies of British India: Britain, Iran and Afghanistan, 1798-1850, Oxford: Clarendon press.
)