نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
چکیده
در این مقاله، مناسبات سیاسی- نظامی میان پادشاهی باگراتیان گرجستان و اتابکان ایلدگزی ناحیة آذربایجان در دورة حکومت اتابک نصرت‌الدین ابوبکر بن محمد پهلوان (607- 587 ق./1210-1191م.)، بررسی می‌شود. روابط حکومت اتابک آذربایجان و گرجی‌ها، پیوسته مبتنی بر چرخه‌ای از تعامل و منازعه بود. پادشاهی گرجستان پس از آنکه اراضی گرجستان را یکپارچه از آنِ خود کرد، از ضعف و فتور سلاجقة عراق عجم و کشمکش‌های داخلی در ایالت آذربایجان بهره جست و در دورة حاکمیت ملکه تامارا (609-555 ق./ 1213– 1160 م.) در منطقة قفقاز و آذربایجان سیاست توسعه‌طلبانه در پیش گرفت. همزمان با دست‌اندازی مکرر گرجیان بر ایالت آذربایجان، اتابک ابوبکر در رأس حکومت اتابکان ایلدگزی قرار داشت. سؤال اصلی این است که مهم‌ترین عوامل مؤثر بر روابط سیاسی اتابکان آذربایجان با گرجی‌ها چه بود؟ بر پایه این پژوهش، موقیعت بازرگانی و سوق‌الجیشی قفقاز، نقش بسیار مهمی را در دوره‌های تنش به دنبال داشت.
کلیدواژه‌ها
الف) فارسی
آقسرایی، محمود بن محمد، 1362، تاریخ سلاجقه (مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار)، محقق و مصحح: عثمان توران، تهران: اساطیر.
ابن اثیر، عزالدین علی، 1353، الکامل، مجلدات 23- 22- 21- 9- 7- 6، ترجمه: ابوالقاسم حالت، تهران: علمی.
ابن اسفندیار، بهاءالدین بن محمد بن حسن، 1320، تاریخ طبرستان، جلد دوم، به تصحیح: عباس اقبال آشتیانی، تهران: چاپخانه مجلس.
ابن ارزق الفارقی، احمد بن یوسف، 1379ق.، تاریخ الفارقی، قاهره: [بینا].
ابن بزاز اردبیلی، درویش توکل، 1376، صفوةالصفا، مقدمه و تصحیح: غلامرضا طباطبائی مجد، تهران: زریاب.
حسینی، صدر الدین، 1933م.، اخبار الدولة السلجوقیة، به تصحیح: اقبال لاهوری، لاهور: [بینا].
بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ، 1378، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های اسلامی، ترجمه: همایون صنعتی‌زاده، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
بُنداری اصفهانی، فتح بن علی، 2536شاهنشاهی، تاریخ سلسله سلجوقی، ترجمه: محمد حسین جلیلی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
بنداری، عمادالدین کاتب اصفهانی، 1318ق. ، تاریخ دولة آل سلجوق، مصر: مطبعه الموسوعات.
حموی، یاقوت، 1336، مُعجَم اَلبُلدان، مجلد چهارم، بیروت: دار صادر- دار بیروت.
حسینی، صدرالدین ابوالحسن علی بن ناصر بن علی، 1380، زبدةالتواریخ، اخبار الامراء و الملوک السلجوقیه، ترجمه: رمضانعلی روح الهی، به تصحیح: محمد نورالدین، تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی.
خسروبیگی، هوشنگ، محمد عزیزنژاد، محمد و میرصمد موسوی، 1391، روابط اتابکان آذربایجان و گرجی‌ها در دوره شمس الدین ایلدگز، دو فصلنامه علمی- پژوهشی تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، سال سوم، شماره پنجم.
راوندی، محمد بن علی سلیمان، 1333، راحة الصدور و آیة السرور، به تصحیح: محمود اقبال، تهران: امیر کبیر.
رئیس‌نیا، رحیم، 1378، آذربایجان در سیر تاریخ ایران، جلد یکم و دوم، تهران: انتشارات مبنا.
زنجانی، برات، 1388، احوال و آثار شرح مخزن الاسرار نظامی گنجوی، تهران: دانشگاه تهران.
صدقی، ناصر و محمد عزیزنژاد، 1392، تحولات داخلی گرجستان و حملة گرجیان به آذربایجان در عصر دوم سلجوقی (622-515 ق.)، فصلنامه علمی- پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال 23، دوره جدید، شماره 20، پیاپی 110.
عباسی، جواد و مریم محمدی، 1389، نقش خاندان‌های اشرافی در تحولات ارمنستان در دورة یورش مغول و حکومت ایلخانی (بررسی مورد خاندان لرد مخارگرسلی)، تاریخ ایران، ش 5/65.
لانگ، مارشال، 1373، گرجی‌ها، ترجمه: رقیه بهزادی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی وزارت امور خارجه.
مینورسکی، ولادیمیر، 1375، پژوهش‌هایی در تاریخ قفقاز، ترجمه: محسن خادم، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
مانوکیان، آرپی، 1388، آنی، اسطوره‌ای خاموش، فصلنامه فرهنگی پیمان، شماره 47، سال سیزدهم.
_________، 1389، ارمنستان در خلال فتوحات سلجوقیان، فصلنامه فرهنگی پیمان، شماره 52، سال چهاردهم.
نیشابوری، خواجه امام ظهیرالدین، 1332، سلجوقنامه، به تصحیح: محمد رمضانی، تهران: کلاله خاور.
نیکبخت، رحیم، 1387، جغرافیای تاریخی آران، آذربایجان و ارمنیه در قرن نهم هجری قمری، فصلنامه تحقیقی- مطالعاتی موسسه فرهنگی آران، شماره 16 و 15، سال ششم.
ب) لاتین
Allen, W.E.D., 1932, A History of the Georgian People, London.
Ashurbayli, Sara, 1997, Shirvanshahlar Dovlati, Ruscadan Tarcuma Edani; Azar Baqirov, Redaktoru; Elmira Mammadyarova, Baki: Azanashr.
Bonyatov.Z.M. 1985, Azarbaijan Atabaylar Dovlati (1136-1225), Baki: Elm Nashriyyati.
Eastmond, Antony, 1998, Royal Imagery in Medieval Georgia. Penn State Press.
Gümüş, Nebi, 2006, Ilk Anadolu Selcuklu_Gurcu karşilaşmasi: Pasinler Savaşi ve Sonuclari, Din bilimleri Akademik Arastirma Dergisi,VI, Say:3.
Heyd, w, 2000, Yakin Doğu Ticaret Tarihi, Türkçeye Çeviren Enver Ziya Karal, Ankara, Türk Tarik kurumu Basimevi.
Kayhan, Hoseyin, Azerbaycan Atabeyleri (Ildenizliler) (1146-1225), (Genel turk tarihi), turkler Ortacagi, 3cild.
Khazanov, Anatoly M. & Wink, André, 2001, Nomads in the Sedentary World, Routledge.
Lordkipanidze, Mariam, 1987, Georgia in the XI-XII Centuries, Tbilisi: Ganatleba.
Minorsky,v, 1951: Caucasica II, the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 13, No. 4.
Peacock, A. C. S., 2006,Georgia and the Anatolian Turks in the 12th and 13th Centuries, Published by: Biritish Institute At Ankara, Http// www .Jstor. Org.
Peacock, C. S. Andrew, 2005, Nomadic Society and the Seljūq Campaigns in Caucasia, Iran & the Caucasus, Vol. 9, No.2.
Suny, Ronald Grigor, 1994, The Making of the Georgian Nation, Indiana University Pres.
)