نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
نویسنده
عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه
چکیده
با تحکیم دولت پهلوی دوم، زمینه‌های تدریجی برای افزایش نقش‌آفرینی امنیتی در سرحدات خلیج فارس و دریای عمان مهیا گردید. توسعه نقش‌آفرینی ایران در منطقه خلیج فارس در دهه 50 شمسی روند شتابانی به خود گرفت که از عوامل به هم پیوسته خارجی و داخلی تأثیر پذیرفته بود. هدف نوشتار حاضر، بررسی عوامل گوناگون مؤثر بر این دگردیسی در واپسین دهه حیات این حاکمیت است. بر این اساس، ایران تحت تأثیر شدید این عوامل به سرعت به یکی از قدرتهای نظامی منطقه‌ای تبدیل شد و در راستای اهداف پنهان و آشکار دولتمردان واشنگتن و اندیشه‌های حکومت شاهنشاهی به مجموعه‌ای از فعل و انفعالات سیاسی و نظامی در حوزه خلیج فارس و ماورای آن مبادرت نمود.
کلیدواژه‌ها
آمبروز. استیفن (1368)، روند سلطه‌گری، تاریخ سیاست خارجی آمریکا، 83-1938، چ. اول، ترجمه: احمد تابنده، تهران: چاپخش.
الهی، همایون (1370)، خلیج فارس و مسائل آن، چ. دوم، تهران: قومس.
امیر علایی، شمس‌الدین (1361)، صعود محمدرضا شاه به قدرت یا شکوفایی دیکتاتوری، چ. اول، تهران: ]بی جا[
امیری، عباس (1355)، تقویت نیروی دفاعی ایران ضامن ثبات سیاست منطقه است، خلیج فارس و اقیانوس هند در سیاست بین‌الملل. چ. اول، ویرایش عباس امیری، تهران: مؤسسه پژوهش‌های سیاسی و اقتصادی.
باومن. لاری و یان کلارک (1369)، اقیانوس هند در سیاست جهانی، چ. اول، ترجمه: گروه مترجمان، زیر نظر: همایون الهی، تهران: قومس.
امین، عبدالامیر (1370)، منافع بریتانیا در خلیج فارس، ترجمه: علی رجبی یزدی، تهران: امیرکبیر.
برق لامع، مسعود (1358)، استراتژی کیسینجر در سیاست سلطه‌جویی آمریکا، چ. اول، تهران: انجمن تحقیق و بررسی‌های علمی و سیاسی و اقتصادی ایران.
بیل، جیمزآ (1371)، شیر و عقاب، روابط بد فرجام ایران و آمریکا، ترجمه: فروزنده برلیان، تهران: فاخته.
جناب، محمدعلی (1349)، خلیج فارس و آشنایی با امارات آن، تهران: پدیده.
حافظ‌نیا، محمدرضا (1371)، خلیج فارس و نقش استراتژیک تنگه هرمز، چ. اول، تهران: سمت.
چامسکی، نوام و دیگران (1364)، دهه جنگ سرد، روند جنگ در دهه 1980، چ. اول، ترجمه: شاهرخ وزیری، تهران: سلسله.
چمنکار، محمدجعفر (1383)، بحران ظفار و رژیم پهلوی، چاپ اول، تهران: تاریخ معاصر ایران.
دلاژ، الیویه و ژرار گریزبک (1366)، توفان خلیج، ترجمه: اسدالله مبشری و محسن مؤیدی، تهران: اطلاعات.
دلدم، اسکندر (1363)، سلطه جویان و استعمارگران در خلیج فارس، چ اول، تهران: نوین.
راجی، پرویز (1381)، در خدمت تخت طاووس (یادداشت‌های روزانه آخرین سفیر شاه در لندن)، ترجمه: حسن کامشاد، تهران: طرح نو.
رواسانی. شاهپور ]بی تا[ دولت و حکومت در ایران در دوره سلطه استعمار سرمایه‌داری، چ. اول، تهران: شمع.
روبین، باری (1363)، جنگ قدرت‌ها در ایران، ترجمه: محمود مشرقی، تهران: آشتیانی.
صدقیانی، سیمین (1354)، ملاحظاتی چند در باره مسائل سیاسی امارات و نظام حقوقی آب‌های خلیج فارس، روابط بین‌الملل، شماره 4، پاییز.
طارم سری، مسعود و دیگران (1364)، چین، سیاست خارجی و روابط با ایران، چ. اول، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه.
طباطبایی، محمدحسین (1356)، روابط ایران و غرب، ]بی‌نا[، ]بی جا[.
غنی، سیروس (1367)، یادداشت‌های دکتر قاسم غنی، چ اول، تهران: زوار.
فونتن، آندره (1366)، یک بستر و دو دریا، تاریخ تنش‌زدایی، 81-1962، ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: نشر نو.
فشتلیوس، اریک (1359)، جبهه پولیساریو، چ. اول، ترجمه: مجید نوحی، تهران: قلم.
فربد، ناصر (1354)، «قدرتهای دریایی آمریکا و شوروی در اقیانوس هند»، ارتش شاهنشاهی، ش4، تیر.
کرباسچی، غلامرضا (1371) هفت هزار روز، تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ج اول، چ اول، تهران: بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران.
کریملو، داود (1374)، یمن، چ اول، تهران: وزارت امور خارجه.
کمبل، جان سی (1354)، ابر قدرت‌ها در خلیج فارس، خلیج فارس و اقیانوس هند در سیاست بین‌الملل، ویرایش عباس امیری، تهران: مؤسسه پژوهش‌های سیاسی و اقتصادی.
کلیر، میشل (1358)، جنگ بی‌پایان، سیاست خارجی آمریکا در جهان سوم، ترجمه: سعید رجایی خراسانی و محمدعلی مختاری اردکانی، تهران: حکمت.
کدی، نیکی، آر (1369)، ریشه‌های انقلاب، ترجمه: عبدالرحیم گواهی، تهران: قلم.
گازیوروسکی، مارک ج (1371)، سیاست خارجی آمریکا و شاه، بنای دولت دست نشانده در ایران، ترجمه: فریدون فاطمی، تهران: نشر مرکز.
لافه بر، والتر (1376)، پنجاه سال جنگ سرد، از غائله ایران تا سقوط گورباچف، ترجمه: منوچهر شجاعی، چ اول، تهران: نشر مرکز.
لنچافسکی، جورج (1373)، رؤسای جمهور آمریکا و خاورمیانه از ترومن تا ریگان، ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: البرز.
مجتهدزاده، پیروز (1374)، نگاهی به جغرافیای تاریخی خلیج فارس، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، سال 7 و 8، فروردین و اردیبهشت.
میرزا، ک.پ (1354)، سیاست‌های بین المللی در اقیانوس هند، چ. اول، ترجمه: فاطمه قدیمی‌پور، تهران: مرکز مطالعات عالی بین‌المللی.
نجاتی، غلامرضا (1355)، ویتنام از دین بین فو تا سایگون، چ اول، تهران: سپهر.
نیکسون، ریچارد (1363)، رهبران، کسانی که دنیا را تغییر داده‌اند، ترجمه: کاظم عمادی، تهران: عطایی.
ـــــــــــــــ (1364)، جنگ واقعی، صلح واقعی، ترجمه: علیرضا طاهری، تهران: کتابسرا.
ـــــــــــــــ (1371)، فرصت را دریابیم، وظیفه آمریکا در جهانی با یک قدرت، ترجمه: حسین وصی نژاد، تهران: طرح نو.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (1368)، تاریخ روابط خارجی ایران از پایان جنگ جهانی دوم تا سقوط رژیم پهلوی، چ اول، تهران: ناشر مؤلف.
واسیلیف، آلکسی (1358)، مشعل‌های خلیج فارس، ترجمه: سیروس ایزدی، تهران: کتاب‌های جیبی.
روزنامه‌ها:
آیندگان (13/11/1349)، «انگلستان خلیج فارس را تخلیه می‌کند».
ـــــــ (1/12/1349(، «اگر لازم باشد، ایران جزایر ابوموسی و تنب را با زور می‌گیرد».
ـــــــ (11/12/1349)، «پایان دوره تحت‌الحمایگی در خلیج فارس».
ـــــــ (14/1/1350)، «روز سیاه از جنگ برگشتگان».
ـــــــ (26/11/1350)، «سیاست صلح ویلی برانت، صدراعظم آلمان فدرال».
ـــــــ (18/5/1351)، «آمریکا در دفاع خلیج فارس درگیر نمی‌شود».
اطلاعات (2/11/1347)، «درس‌های جنگ ویتنام».
ـــــــ (5/5/1348)، «نیکسون در سفر دور دنیا».
ـــــــ (9/2/1351)، «نیکسون از استقرار در کاخ سفید تا ورود به تهران».
ـــــــ (1/11/1351)، «نیکسون: طولانی‌ترین و دشوارترین جنگ آمریکا رو به پایان است».
رستاخیز (9/2/1354)، «سی سال جنگ ویتنام».
ـــــــ (16/2/1354)، «بحرانی خطرناک‌تر از ویتنام برای آمریکا».
ـــــــ (20/2/1354)، «شکاف در شبکه جهانی پایگاههای آمریکا».
ـــــــ (21/3/1354)، «دگرگونی در دریافت‌های دفاعی آمریکا».
ـــــــ (9/4/1354)، «تعادل اقتصاد آمریکا برهم خورده است».
ـــــــ (11/11/1354)، «آمریکا؛ جنگی به خاطر هیچ».
کیهان (14/10/1347)، «سخنان مهم شاهنشاه در مورد بحرین».
مجلات:
ارتش شاهنشاهی (1349)، ش2 « ایران و حل مسئله بحرین».
ــــــــــــــــ (تیرماه 1354) «هزینه جنگ ویتنام».
ــــــــــــــــ (1353)، ش3، «گزارش‌های تلویزیونی جنگ‌های نظامی».
اطلاعات سیاسی و اقتصادی (مهرماه 1365)، سال1، ش1، «اوپک در افت و خیز یک ربع قرن تندباد حوادث».
اسناد:
آرشیو اسناد بنیاد تاریخ معاصر ایران، سند شماره 72-4- 2-693-الف، 1347ش
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، سند شماره 823، 3/10/1349
آرشیو اسناد مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، سند شماره 3-24.
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه (تصویر سند)
آرشیو کتابخانه ریچارد نیکسون، (2012)، نامه کیسینجر به ریچارد هلمزدرباره همکاری شاه و آمریکا با کردها، ترجمه سند از نسرین رضایی، تاریخ ایرانی، محرمانه‌های نیکسون.
ــــــــــــــــــــــــــــــ، (2012). نامه هلموت سانن فلت به هنری کیسینجر، 15 جولای 1970، ترجمه سند از نسرین رضایی، تاریخ ایرانی، محرمانه‌های نیکسون.
خبرگزاری پارس، 8/10/1352: میکرو فیلم محرمانه.
ـــــــــــــــ، 10 / 8/ 1355: میکرو فیلم محرمانه
مؤسسه تحقیقات استراتژیک آمریکا (1978) سند طرح استراتژیک آمریکا در بارۀ ایران و خاورمیانه، ترجمه: م.ع. نجفی، لندن: جبهه ملیون ایران.
لاتین:
Alwels, Fran (1975) New Dimensions of World History, New York: American Book Company.
Avery, Peter. (1991). The Cambridge History of Iran, From Nadir shah to The Islamic Republic, Vol 7 Cambridgei: University Press of Cambridge.
Croekat, Richard (1995) The fifty Year War, the United States and the Soviet Union in the world politics,1941-910, London:L.Rouledy.
Davidian, Zaven.n. (1971). Iran in the service of world peace. Isfahan: University of Isfahan.
DE Gaulle, C. (1970). Discours et Messages (tomes 4 et 5), Paris: Plon
DE Gaulle, C. (1971). Mémoires d'Espoir, le Renouveau, l'effort 1962. Paris : Plon
Harrison, S.S. (1981).In AfghanistanShadow, Baluch Nationalism and Soviet Temptation. Washington D.C:
Long، David. (1978). The Persian Gulf, A introduction to its people, politics and Economies. Boulder, West View Press: Boulder, Colerado
Martin L.W (1977). “The Future Strategic Role of Iran”, in H. Amirsadeghi Twentieth-Century Iran, London. Heinemann:
Mojtahedzadeh, Pirouz (1990). Political Geography of the strait of Hormuz, London: University of London.
Ramazani, Roahollah K. (1975). Iran Foreign Policy, 1911- 1973,(SOAS) Charlothesville: University Press of Virginia.
آرشیو اسناد مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، سند شماره 55-3-24ش.
مقایسه خریدهای نظامی کشورهای هم‌پیمان با آمریکا از جمله ایران، عربستان و اسرائیل
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، سند شماره 54-57-132- ر
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، سند شماره 55-57-132- ر
اعزام مأموران نظامی ایران به اسرائیل
)