نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان

2 کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی دانشگاه لرستان

چکیده

با تشکیل دولت صفویه در آغاز سده دهم هجری (907ق./ 1502م.) مناسبات جدیدی میان ایران با همسایگان خود در شرق و غرب کشور نظیر عثمانیان، اوزبکان و گورکانیان هند رقم زده شد که وجه غالب آن، درگیری‌های نظامی و کشمکش و ستیزه بود. در این میان، روابط صفویان با اوزبکان از همان آغاز رابطه­ای نظامی پر از تنش و ستیزه­جویی بود و جنگ­هایی را بین طرفین شکل داد. دامنه­ منازعات و درگیری­های دو دولت که با جنگ سرنوشت­ساز مرو میان محمدخان (شیبک­خان) اوزبک و شاه اسماعیل صفوی آغاز شد (916 ق)، در دوره­های بعدی نیز ادامه یافت. این درگیری­ها بیشتر بر سر ولایت خراسان بود که اوزبکان قصد تصرفش را داشتند و صفویان برای حفظ آن و تثبیت مرزهای شرقی، بارها به مقابله آنان شتافتند. در حاکمیت شاه صفی نیز مرزداران و سرداران اوزبک بارها خراسان را مورد تاخت و تاز قرار دادند. وی با تغییر سیاست ‌مدارا و نرمش اولیه­ خود، در برابر اوزبکان موضع شدیدتری گرفت و سرداران او سرانجام توانستند اوزبکان را شکست داده و آنان را به برقراری مصالحه و رابطه­ای مسالمت­آمیز وادار کنند. در مقاله حاضر، زمینه­ها و عوامل کشمکش و ستیزه­های دیرینه­ صفویان و اوزبکان، منازعات این دو همسایه در دوره زمامداری شاه صفی به ویژه بر سر ایالت خراسان، عوامل درگیری‌ها و شرح تهاجمات مکرر اوزبکان و روند رابطه این دو قدرت با یکدیگر بررسی می‌شود. یافته­ این پژوهش نشان می­دهد که علاوه بر تفاوت دیدگاههای مذهبی و پیشینه دشمنی و نزاع دیرینه­ دو دولت، ایالت خراسان به سبب موقعیت راهبردی در شرق ایران، عامل عمده­ای در شکل­گیری درگیری­های مکرر بین صفویه و اوزبکان در عهد شاه صفی بوده است. 

کلیدواژه‌ها

احمد فریدون توقیعی (معروف به فریدون­بیک) (1274ق.)، منشآت­السلاطین، 2ج، چاپ استانبول.
استرآبادی، حسن بن مرتضی حسینی (1366)، از تاریخ سلطانی، (از شیخ صفی تا شاه صفی) چاپ دوم، به اهتمام: احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی.
اشرفی، احمد، «تعامل عثمانی و اوزبکان  اوایل عصر صفوی و پی­آمدهای آن»، پژوهش­نامه تاریخ اسلام، سال سوم، شماره دهم، تابستان 1392، صص 54- 35.
اصفهانی، محمد معصوم بن خواجگی (1368)، خلاصۀ­السیر، تاریخ روزگار شاه صفی صفوی، به کوشش: ایرج افشار، تهران: انتشارات علمی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1364)، تاریخ منتظم ناصری، ج 2، به تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت­الله (1373)، نقاوۀ­الآثار فی ذکر الاخیار، چاپ دوم، به اهتمام: احسان اشراقی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
بیانی، خانبابا (1353)، تاریخ نظامی ایران دوره‌ صفویه، تهران: انتشارات ستاد بزرگ ارتشتاران.
ترکمان، اسکندربیک و محمدیوسف واله اصفهانی (1317)، ذیل تاریخ عالم­آرای عباسی، به تصحیح: سهیلی خوانساری، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
تفرشی، میر محمدحسین الحسینی (1388)، مبادی تاریخ زمان نواب رضوان مکان (شاه صفی)، ضمیمه تاریخ شاه صفی، تألیف: ابوالمفاخر بن فضل­الله الحسینی سوانح­نگار تفرشی، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محسن بهرام­نژاد، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
جنابدی، میرزا بیگ بن حسن حسینی (1378)، روضۀ­الصفویه، به اهتمام: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
حاجیان­پور، حمید، «روابط ایرانیان و اوزبکان در دوره شاه طهماسب صفوی»، مجله مطالعات و پژوهش‌های تاریخی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره دوم، شماره 18و 19، پاییز و زمستان 1378، صص 60- 35.
ـــــــــــــــ، «روابط سیاسی و مذهبی ایرانیان و اوزبکان در دوره شاه اسماعیل صفوی»، کیهان اندیشه، شماره 78، خرداد و تیر 1377، صص 63- 42.
ــــــــــــــ، «تأثیر روابط عثمانی و اوزبکان بر حیات دولت صفوی»، تاریخ در آینه پژوهش، سال 5، شماره اول، بهار 1387، صص 62- 39.
خواندامیر، امیرمحمود (1370)، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، با تصحیح و تحشیه: محمدعلی جراحی، تهران: نشر گستره.
خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین حسینی (1363)، تاریخ حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، ج 4، چاپ سوم، به تصحیح: محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات خیام.
دوغلات، میرزا محمدحیدر (1383)، تاریخ رشیدی، به تصحیح: عباسقلی غفاری­فرد، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
راقم سمرقندی، میرسید شریف (1380)، تاریخ راقم، به کوشش: منوچهر ستوده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
روملو، حسن­بیک (1384)، احسن­التواریخ، ج 3 و 2 (دوره 3 جلدی) با تصحیح و تحشیه: عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات اساطیر.   
رویمر، هانس روبرت (1380)، ایران در راه عصر جدید: تاریخ ایران از 1350 تا 1750، ترجمه: آذر آهنچی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سرور، غلام (1374)، تاریخ شاه اسماعیل صفوی، ترجمه: محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری‌فرد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
سوانح­نگار تفرشی، ابوالمفاخر بن فضل­الله الحسینی (1388)، تاریخ شاه صفی (تاریخ تحولات ایران در سال­های 1052- 1038 ق.)، با مقدمه تصحیح و تعلیقات: محسن بهرام­نژاد، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
سیوری، راجر (1372)، ایران عصر صفوی، ترجمه: کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
شاملو، ولی­قلی بن داودقلی (1371)، قصص­الخاقانی، ج 1، به تصحیح: حسن سادات ناصری، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شیرازی نویدی، عبدی بیگ (1369)، تکمله­الاخبار، به تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی.
غفاری قزوینی، قاضی احمد (1342)، تاریخ جهان­آرا، دیباچه حسن نراقی، تهران: انتشارات حافظ.
غفاری­فرد، عباسقلی (1376)، روابط صفویه و اوزبکان (1031- 913 ق.)، تهران: وزارت امور خارجه.
قزوینی، ابوالحسن (1376)، فوایدالصفویه، به تصحیح و حواشی: مریم میراحمدی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
قزوینی، یحیی بن عبدالطلیف (1386)، لب­التواریخ، به تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قطغان، محمدیار بن عرب (1385)،  مسخرالبلاد "تاریخ شیبانیان"، به تصحیح: نادره جلالی، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
قمی، قاضی احمد حسینی (1383)، خلاصۀ التواریخ، ج 1، به تصحیح: احسان اشراقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
گروسه، رنه (1368)، امپراطوری صحرانوردان، چاپ سوم، ترجمه: عبدالحسین میکده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ملا کمال (1334)، تاریخ ملاکمال، به تصحیح: ابراهیم دهگان، اراک: مطبعه فروردین.
منجم، جلال‌الدین محمد (1366)، تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال، به کوشش: سیف­الله وحیدنیا،  [تهران]: انتشارات وحید.
منشی قزوینی، بوداق (1378)، جواهرالاخبار، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محسن بهرام­نژاد، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
منشی، اسکندربیگ (1377)، ج 1 و 2 (دوره 3 جلدی)، تاریخ عالم­آرای عباسی، به تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: انتشارات دنیای کتاب.
منشی، محمدیوسف (1380)، تذکره مقیم­خانی، با مقدمه، تصحیح و تحقیق: فرشته صرافان، تهران: میراث مکتوب.
]ناشناس[ (1363)،  عالم‌آرای صفوی، چاپ دوم، به کوشش: یدالله شکری، تهران: انتشارات اطلاعات.
]ناشناس[ (1364)، جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل)،  به کوشش: الله­دتا مضطر، اسلام­آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
]ناشناس[ (1384)، عالم‌آرای شاه اسماعیل، با مقدمه و تصحیح: اصغر منتظرصاحب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
نوایی، عبدالحسین (1360)، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از سال 1038 تا 1105ق. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ـــــــــــــــــــ (1368)، شاه اسماعیل صفوی (مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی)، چاپ دوم، تهران: انتشارات ارغوان.
ـــــــــــــــــــ (2) (1368)، شاه طهماسب صفوی (مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی)، چاپ دوم، تهران: انتشارات ارغوان.
نوایی، عبدالحسین و عباسقلی غفاری­فرد (1381)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، تهران: انتشارات سمت.
واله اصفهانی، محمدیوسف (1372)، خلدبرین، به کوشش: میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
واله قزوینی اصفهانی، محمدیوسف (1380)، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم (خلدبرین)، با تصحیح، تعلیق و توضیحات: محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
وحید قزوینی، میرزا محمدطاهر (1383)، تاریخ جهان­آرای عباسی، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات: سعید میرمحمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هدایت، رضاقلی‌خان (1380)، روضۀ‌الصفای ناصری، ج 8، با تصحیح و تحشیه: جمشید کیان­فر، تهران، انتشارات اساطیر.