نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسندگان

1 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان

2 دانشجوی دکترای روابط بین‌الملل/ گروه آموزشی علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا،

چکیده

نقش تاریخی نظامیان در به‌قدرت‌رساندن خاندان‌های حکومتگر و همچنین ثبات‌بخشی به نظام‌های سیاسی در برابر تهدیدهای درونی و بیرونی، اهمیت و جایگاه آنان را به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی ساختار سیاسی حکومت‌ها مشخص می‌کند. از سویی، حضور نظامیان در عرصۀ روابط خارجی حکومت‌ها، بر اهمیت آنان در نظام‌های سیاسی افزوده است. در نظام حکومتی شیعی صفویه، نظامیان چه در مرحلۀ تأسیس، تثبیت و تداوم نظام سیاسی و چه در عرصۀ سیاست خارجی، حضوری مؤثر داشتند و از کنشگران اصلی به‌ شمار می‌آمدند. هدف این پژوهش، بررسیِ نقش نظامیان در سیاست خارجی ایران عصر صفویه در دورۀ تأسیس، یعنی زمامداری شاه اسماعیل اول به‌روش توصیفی- ‌تحلیلی بر اساس داده‌های منابع کتابخانه‌ای است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که بهدلیل نقش مؤثر نظامیان قزلباش در پایهگذاری حکومت صفویه و فقدان تفکیک دقیق وظایف منصب‌های حکومتی در دهههای آغازین این دولت، نظامیان در سیاست خارجی شاه اسماعیل اول، چه در قالب تکاپوهای نظامیگری، جنگ با همسایهها و دفاع از مرزها و حاکمیت صفویه و چه در قالب اقدام‌های تبلیغی برونمرزی در تهییج مریدان و هواخواهان صفویه و نشر اندیشۀ شیعی، همواره یکی از ارکان اصلی بودند و در تثبیت قدرت شاه اسماعیل و موجودیت نظام سیاسی صفویه، نقشی مهم ایفا کردند.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
آنجوللو، جووان ماریا، 1381، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، چ2، ترجمۀ: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
اخوان کاظمی، مسعود، 1388، نظامیان و سیاست از منظر جامعه‌شناسی سیاسی، کرمانشاه: دانشگاه رازی.
اسپناقچی پاشازاده، محمدعارف، 1379، انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، به‌کوشش: رسول جعفریان، قم: دلیل.
امینی هروی، امیرصدرالدین ابراهیم، 1383، فتوحات شاهی، به‌تصحیح: محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ایواغلی، حیدر بن ابوالقاسم، مجمع‌الانشاء جامعه مراسلات اولوالألباب، نسخۀ خطی شمارۀ 1071، تهران: کتابخانه ملی.
بازرگان ونیزی، 1381، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، چ2، ترجمۀ: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
بیات، اروج‌بیگ، 1338، دون ژوان ایرانی، با یادداشت‌های لسترنج، ترجمۀ: مسعود رجب‌نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
پارسادوست، منوچهر، 1375، شاه اسماعیل اول: پادشاهی با اثرهای دیرپای در ایران و ایرانی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
ثابتیان، ذبیح‌الله، 1343، اسناد و نامه‌های تاریخی دوره صفویه، تهران: ابن‌سینا.
جمال‌زاده، محمدعلی، نامه شاه اسماعیل اول صفوی به شارلکن امپراتور آلمان، کاوه، 1921، دوره جدید، س2، ش7، برلین.
جنابدی، میرزابیگ حسن، 1378، روضه‌الصفویه، به‌کوشش: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
خنجی اصفهانی، فضل‌الله‌ بن روزبهان، 1382، تاریخ عالم‌آرای امینی، به‌تصحیح: محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
خواندامیر، امیرمحمود، 1370، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، به‌تصحیح: محمدعلی جراحی، تهران: گستره.
خواندمیر، غیاث‌الدین 1353، تاریخ حبیب‌السیر، چ2، به‌تصحیح: محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
دانشگاه کمبریج (به‌کوشش)، 1380، تاریخ ایران دوره صفویان، پژوهش از دانشگاه کمبریج، ترجمۀ: یعقوب آژند، تهران: جامی
دلاواله، پیترو، 1370، سفرنامه، ترجمۀ: شعاع‌الدین شفا، چ2، تهران: علمی و فرهنگی.
روملو، حسن‌بیگ، 1384، احسن‌التواریخ، به‌تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
زنو، کاترینو، 1381، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، چ2، ترجمۀ: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
سرور، غلام، 1374، تاریخ شاه اسماعیل صفوی، ترجمۀ: محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری‌فرد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
سیوری، راجر، 1382، تحقیقاتی در تاریخ ایران عصر صفوی، ترجمۀ: عباسقلی غفاری‌فرد و محمدباقر آرام، تهران: امیرکبیر.
---------، 1389، ایران عصر صفوی، چ19، ترجمۀ: کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
شاردن، ژان، 1374، سفرنامه شاردن، ترجمۀ: اقبال یغمایی، تهران: توس.
شکری، یدالله (به‌کوشش)، ۱۳۶۳، تاریخ عالم‌آرای صفوی، چ2، تهران: اطلاعات.
صالحی، نصرالله، 1394، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، تهران: طهوری.
غفاری قزوینی، قاضی احمد، 1342، تاریخ جهان‌آرا، تهران: کتابفروشی حافظ.
فریدون‌بیگ، احمد فریدون توقیعی، 1274ق.، منشآت‌السلاطین، استانبول: ]بی‌نا[.
فلسفی، نصرالله، 1316، تاریخ روابط ایران و اروپا در دوره صفویه، قسمت اول، تهران: چاپخانه ایران.
قزوینی، یحیی ‌بن عبداللطیف، 1386، لب‌التواریخ، به‌تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قمی، قاضی احمد بن شرف‌الدین الحسینی، 1383، خلاصه‌التواریخ، چ2، به‌تصحیح: احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۶۴، جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل، با مقدمه: الله‌دتا مضطر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
منتظرصاحب، اصغر (به‌تصحیح)، ۱۳۸۴، عالم‌آرای شاه اسماعیل، چ2، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
منشی، اسکندربیگ، 1377، تاریخ عالم‌آرای عباسی، به‌تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
منشی قزوینی، بوداق، 1378، جواهرالاخبار، به‌تصحیح: محسن بهرام‌نژاد، تهران: میراث مکتوب.
منصوری لاریجانی، اسماعیل و رضا شیرزادی، 1383، بررسی جنگ‌های پانصد سال اخیر ایران و مقایسه با جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، تهران: عروج نور.
موسوی، میرطیب، 1383، ارتش و سیاست، از نظر تا عمل، تهران: مردم‌سالاری.
نوایی، عبدالحسین، 1368، شاه اسمعیل صفوی (مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی)، چ2، تهران: ارغوان.
نوایی، عبدالحسین و عباسقلی غفاری‌فرد، 1388، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، چ5، تهران: سمت.
نویدی شیرازی، خواجه زین‌العابدین علی(عبدی‌بیگ)، 1369، تکمله‌الاخبار، به‌تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: نی.
واله اصفهانی، محمدیوسف، 1372، خلدبرین، به‌کوشش: میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
منابع و مآخذ
آنجوللو، جووان ماریا، 1381، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، چ2، ترجمۀ: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
اخوان کاظمی، مسعود، 1388، نظامیان و سیاست از منظر جامعه‌شناسی سیاسی، کرمانشاه: دانشگاه رازی.
اسپناقچی پاشازاده، محمدعارف، 1379، انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام، به‌کوشش: رسول جعفریان، قم: دلیل.
امینی هروی، امیرصدرالدین ابراهیم، 1383، فتوحات شاهی، به‌تصحیح: محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ایواغلی، حیدر بن ابوالقاسم، مجمع‌الانشاء جامعه مراسلات اولوالألباب، نسخۀ خطی شمارۀ 1071، تهران: کتابخانه ملی.
بازرگان ونیزی، 1381، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، چ2، ترجمۀ: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
بیات، اروج‌بیگ، 1338، دون ژوان ایرانی، با یادداشت‌های لسترنج، ترجمۀ: مسعود رجب‌نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
پارسادوست، منوچهر، 1375، شاه اسماعیل اول: پادشاهی با اثرهای دیرپای در ایران و ایرانی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
ثابتیان، ذبیح‌الله، 1343، اسناد و نامه‌های تاریخی دوره صفویه، تهران: ابن‌سینا.
جمال‌زاده، محمدعلی، نامه شاه اسماعیل اول صفوی به شارلکن امپراتور آلمان، کاوه، 1921، دوره جدید، س2، ش7، برلین.
جنابدی، میرزابیگ حسن، 1378، روضه‌الصفویه، به‌کوشش: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
خنجی اصفهانی، فضل‌الله‌ بن روزبهان، 1382، تاریخ عالم‌آرای امینی، به‌تصحیح: محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
خواندامیر، امیرمحمود، 1370، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، به‌تصحیح: محمدعلی جراحی، تهران: گستره.
خواندمیر، غیاث‌الدین 1353، تاریخ حبیب‌السیر، چ2، به‌تصحیح: محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
دانشگاه کمبریج (به‌کوشش)، 1380، تاریخ ایران دوره صفویان، پژوهش از دانشگاه کمبریج، ترجمۀ: یعقوب آژند، تهران: جامی
دلاواله، پیترو، 1370، سفرنامه، ترجمۀ: شعاع‌الدین شفا، چ2، تهران: علمی و فرهنگی.
روملو، حسن‌بیگ، 1384، احسن‌التواریخ، به‌تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
زنو، کاترینو، 1381، سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، چ2، ترجمۀ: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
سرور، غلام، 1374، تاریخ شاه اسماعیل صفوی، ترجمۀ: محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری‌فرد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
سیوری، راجر، 1382، تحقیقاتی در تاریخ ایران عصر صفوی، ترجمۀ: عباسقلی غفاری‌فرد و محمدباقر آرام، تهران: امیرکبیر.
---------، 1389، ایران عصر صفوی، چ19، ترجمۀ: کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
شاردن، ژان، 1374، سفرنامه شاردن، ترجمۀ: اقبال یغمایی، تهران: توس.
شکری، یدالله (به‌کوشش)، ۱۳۶۳، تاریخ عالم‌آرای صفوی، چ2، تهران: اطلاعات.
صالحی، نصرالله، 1394، تاریخ روابط ایران و عثمانی در عصر صفوی، تهران: طهوری.
غفاری قزوینی، قاضی احمد، 1342، تاریخ جهان‌آرا، تهران: کتابفروشی حافظ.
فریدون‌بیگ، احمد فریدون توقیعی، 1274ق.، منشآت‌السلاطین، استانبول: ]بی‌نا[.
فلسفی، نصرالله، 1316، تاریخ روابط ایران و اروپا در دوره صفویه، قسمت اول، تهران: چاپخانه ایران.
قزوینی، یحیی ‌بن عبداللطیف، 1386، لب‌التواریخ، به‌تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قمی، قاضی احمد بن شرف‌الدین الحسینی، 1383، خلاصه‌التواریخ، چ2، به‌تصحیح: احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۶۴، جهانگشای خاقان: تاریخ شاه اسماعیل، با مقدمه: الله‌دتا مضطر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
منتظرصاحب، اصغر (به‌تصحیح)، ۱۳۸۴، عالم‌آرای شاه اسماعیل، چ2، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
منشی، اسکندربیگ، 1377، تاریخ عالم‌آرای عباسی، به‌تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
منشی قزوینی، بوداق، 1378، جواهرالاخبار، به‌تصحیح: محسن بهرام‌نژاد، تهران: میراث مکتوب.
منصوری لاریجانی، اسماعیل و رضا شیرزادی، 1383، بررسی جنگ‌های پانصد سال اخیر ایران و مقایسه با جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، تهران: عروج نور.
موسوی، میرطیب، 1383، ارتش و سیاست، از نظر تا عمل، تهران: مردم‌سالاری.
نوایی، عبدالحسین، 1368، شاه اسمعیل صفوی (مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی)، چ2، تهران: ارغوان.
نوایی، عبدالحسین و عباسقلی غفاری‌فرد، 1388، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، چ5، تهران: سمت.
نویدی شیرازی، خواجه زین‌العابدین علی(عبدی‌بیگ)، 1369، تکمله‌الاخبار، به‌تصحیح: عبدالحسین نوایی، تهران: نی.
واله اصفهانی، محمدیوسف، 1372، خلدبرین، به‌کوشش: میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.