نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسندگان

1 گروه تاریخ، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، اصفهان- ایران

3 عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد

چکیده

موقعیت اقلیمی ویژه سواحل جنوبی دریای کاسپی که در بخش شمالی قلمرو ساسانیان قرار داشت، در وقوع رویدادهای این منطقه تأثیرگذار بود. نواحی جنوب شرقی دریای کاسپی که ایالت گرگان و دهستان را در بر می­گرفت، به­واسطه جایگاه آن، در حد فاصل میان سرزمین ساسانیان با طوایف بیابانگرد از مناطق حساس نظامی و راهبردی محسوب می‌شد. از یک ­سو، اقوام ساکن در این منطقه خواهان استقلال نسبی بودند و از سوی دیگر، ساسانیان از سمت شمال و شمال شرقی پی­درپی در معرض تهاجم اقوام بیابان­گرد قرار داشتند. به‌کارگیری نیروی نظامی اقوام جنگجوی ساکن در سواحل جنوبی دریای کاسپی در عصر ساسانی اهمیت زیادی داشت. در این دوره، استحکامات متعددی در سواحل جنوبی دریای کاسپی به‌منظور جلوگیری از تهاجم اقوام بیابانگرد ساخته شدند که کاربری نظامی- مسکونی و راهداری- ارتباطی داشتند. این پژوهش بر آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر شواهد ادبی و مکتوب، استحکامات دفاعی، استقرارگاه­ها و پایگاه­های نظامی ساسانیان را مشتمل بر دیوارها، دژها و تنگه یا دربند در سواحل جنوبی دریای کاسپی تشریح نماید و جایگاه و نقش اقوام مهاجم شمال شرقی و شمالی در قفقاز را واکاوی و تحلیل کند.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
فارسی:
ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن، 1393، تاریخ طبرستان، پژوهش و راستینه‌گرایی: افشین پرتو، تهران: میرماه.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم، 1347، مسالک و ممالک، ترجمه: محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به‌کوشش: ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، 1373، التدوین فی احوال جبال شروین (تاریخ سوادکوه مازندران)، تصحیح و پژوهش: مصطفی احمدزاده، تهران: فکر روز.
املشی، بهاءالدین (میزان)، 1352، گوشه‌هایی از تاریخ گیلان، تهران: بهمن.
آذروند، عباس، 1396، وضعیت اقوام بومی مستقر در حاشیه جنوبی دریای کاسپی پس از ورود
آریایی‌ها
، همایش ملی تالش‌شناسی، به‌کوشش: ولی جهانی و حمید فهیمی، تهران: ایران‌نگار و اداره کل میراث فرهنگی.
آورزمانی، فریدون، 1393، هنر ساسانی، تهران: پازینه.
بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ، 1375، جایگاه مناطق اطراف دریای خزر در تاریخ جهان اسلام، ترجمه: لیلا ربن شه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بدیعی، ربیع، 1362، جغرافیای ملل ایران، تهران: اقبال.
برزگر، اردشیر، 1388، تاریخ تبرستان پیش از اسلام، پژوهش و تصحیح: محمد شکری فومشی، تهران: رسانش.
بیات، عزیزالله، 1373، کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، تهران: امیرکبیر.
بیگدلی، علیرضا، 1382، "دریای خزر در نقشه‌های دیرین"، مجله راهبرد، 27. صص 400-389.
پیرنیا، حسن (مشیرالدوله)، 1375، تاریخ ایران باستان دوره ساسانیان، ج۴، تهران: دنیای کتاب.
تکمیل‌همایون، ناصر، 1375، آبسکون یا جزیره آشوراده، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
توفیق، سامان، پاییز 1397، "دربند کولا، آوردگاه راهبردی اسپهبدان تبرستان در برابر عرب"، مجله پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، ش18، دوره شتم، صص. 12۵-12۴.
جلیلیان، شهرام، 1396، تحولات سیاسی ساسانیان، تهران: سمت.
جوادی، غلامرضا، 1380، مدیریت در ایران باستان، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
جهانی، ولی، 1386، قلعه‌های گیلان، رشت: فرهنگ ایلیا.
حافظ‌نیا، محمدرضا، 1391، جغرافیا سیاسی ایران، تهران: سمت.
حبیبی، سیّد محسن، 1397، از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن: تفکر و تأثر، چ۱۷، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
دریایی، تورج، 1392، ناگفته‌های امپراتوری ساسانیان، ترجمه: آهنگ حقانی و محمود فاضلی بیرجندی، مجموعه هزاره‌های دنیای باستان، ش1: زیر نظر: اسماعیل سنگاری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
رضا، عنایت‌الله، 1371، "در باره کاسپیان و دریای کاسپی" مجله علوم سیاسی، ش1، صص 158-۱۵۱.
------------،  1387، نام دریای شمال ایران، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
------------،  1389، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ستوده، منوچهر، 1374، از آستارا تا استرآباد، آثار و بنا‌های تاریخی گیلان بیه‌پس، ج۱، تهران: انجمن آثار و مفاخر ملی.
سلیمانی، مرضیه، 1391، "همه ‌چیز در باره خزر"،  کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 167، صص 5۸-5۴.
سورتچی، سامان، 1385، گزارش کاوش باستانشناسی قلعه کنگلو، مازندران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
شاپورشهبازی، علیرضا، 1389، تاریخ ساسانیان از نگاه طبری و بلعمی، تهران: نشر مرکز.
صفت‌گل، منصور و محمدباقر وثوقی، 1395، اطلس تاریخ بنادر و دریانوردی ایران، تهران: سازمان بنادر و دریانوردی.
طبری، محمد بن جریر، 1352، تاریخ طبری (تاریخ الرسل‌والملوک)، ج۲، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عابدینی‌عراقی، مهدی، 1396، بررسی سه ظرف سیمین نویافته ساسانی در مازندران، مازندران: سازمان میراث فرهنگی مازندران.
عظیمی، ناصر، 1395، تاریخ گیلان، رشت: فرهنگ ایلیا.
علی‌بیگی، عبدالله، 1376، "بحر خزر یا دریای مازندران"، مجله علوم سیاسی، ش67، صص 30-29.
عمرانی‌رکاوندی، حمید، 1386، گزارش بررسی و گمانه‌زنی دیوار بزرگ گرگان مرز شکوهمند امپراتوری ساسانی، هیئت مشترک ایران و بریتانیا، گرگان: پژوهشگاه میراث فرهنگی.
فرای، ریچارد نلسون، 1373، میراث باستانی ایران، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
فومنی، عبدالفتاح، 1353، تاریخ گیلان، مقدمه و تصحیح: عطاءالله تدین، تهران: فروغی.
کولسنیکوف، الی ایوانوویچ، 1389، ایران در آستانه سقوط ساسانیان، ویراستار: نینا ویکتورونا پیگولفسکایا، ترجمه: محمدرفیق یحیایی، تهران: کندوکاو.
کریستنسن، آرتور، 1370، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه: رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
---------------، 1386، وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان، ترجمه و تحریر: مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.
کسروی، احمد، 1353، شهریاران گمنام، تهران: امیرکبیر.
کفاشی، محمدقاسم، 1381، گزارش ساماندهی، مرمت و تثبیت بقایای معماری قلعه تاریخی مارکوه، مازندران: میراث فرهنگی استان مازندران.
کیانی، محمدیوسف، 1379، معماری دوره اسلامی، تهران: سمت.
گلسرخی، ایرج، 1373، "دریای خزر در روند توسعه"،  فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، علوم سیاسی، ش۵، صص 36-21.
محمودآبادی، سیّد اصغر، 1392، تاریخ ایران در عهد ساسانیان، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
مسعودی، ابوالحسن، 1370، مروج‌الذهب، ج۲، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مشکور، محمدجواد، 1393، جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران: دنیای کتاب.
معطوفی، 1374، استرآباد و گرگان در بستر تاریخ ایران، مشهد: درخشش.
مهجوری، اسمعیل، 1380، تاریخ مازندران، تهران: توس.
نفیسی، سعید، 1384، تاریخ تمدن ایران ساسانی، تهران: اساطیر.
نوروززاده چگینی، ناصر، 1366، "مازندران در دوران ساسانی (1)"، مجله باستانشناسی و تاریخ، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، س 1، ش 2، صص 29-21.
------------------، 1367، "مازندران در دوران ساسانی (3)"، به‌سرپرستی: نصرالله پورجوادی، مجله باستانشناسی و تاریخ، تهران: مرکز نشر دانشگاهی،  ش4. سال دوم،
نوکنده، جبرئیل، حمید عمرانی رکاوندی و قربانعلی عباسی، 1384، گزارش کاوش باستا‌ن‌شناسی فصل سوم دیوار بزرگ گرگان، گرگان: پایگاه میراث فرهنگی دیوار بزرگ گرگان.
یارشاطر، احسان، 1377، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، تاریخ ایران کمبریج، گردآورنده: احسان یارشاطر، ج۳، قسمت دوم، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
 
لاتین:
Gyselen R. 2012, ‘Le Tabaristan: Lieu de Mémoire Sassanide’, in Objets et Documents Inscrits en pārsīg, Res Orientales XXI, R. Gyselen (ed.), Bures-sur-Yvette, Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient, Paris, pp 109-121