نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای زبان و ادبیات فارسی

2 استادیار دانشگاه امام حسین

چکیده

روابط خارجی در هر سطحی، اعم از روابط رسمی و دولتی و یا روابط شخصی، نیازمند آشنایی با زبان­های خارجی است. با افزایش نیاز به برقراری روابط خارجی در سطوح گوناگون در دوره معاصر تاریخ ایران، مسأله آموزش و یادگیری زبان­های خارجی نیز ابعاد جدیدی یافت. در اوایل قرن نوزدهم میلادی، شکست­های ایرانیان در دو جنگ مقابل روسیه، آنان را نسبت به عقب­ماندگی خود از قافله علوم و فنون نوین آگاه کرد و ایرانیان در صدد برآمدند تا علوم جدید را بیاموزند و در این میان، آشنایی با زبان­های خارجی اهمیت فراوانی داشت. عوامل متعددی سبب شد که در دوره نخست این حرکت (از قرن نوزدهم میلادی تا جنگ جهانی دوم)، زبان فرانسه جایگاه اول را در میان زبان­های خارجی در ایران به‌دست آورد و در دوره بعدی تا پایان عصر پهلوی دوم، این جایگاه نصیب زبان انگلیسی شد. در مقاله حاضر، این مسأله نخست از جنبه تاریخی مورد واکاوی قرار می­گیرد و شواهد و قرائن تاریخی در خصوص تغییر و تحول در زبان خارجی رایج در ایران بررسی می­شود، سپس کوشش می­شود تا با کمک نظریه «امپریالیزم زبانی» که از سوی رابرت فیلیپسون مطرح شده، بررسی شود که این تغییر در ضمنِ متأثر بودن از شرایط داخلی و سیاست­گذاری دولت­های ایرانی، تحت­تأثیر یک روند جهانی و مطرح شدن زبان انگلیسی به‌عنوان زبان بین­المللی نیز بوده است. به عبارت دیگر، وضعیتی مغایر با روند بین­المللی در ایران رخ نداده و اهمیت یافتن زبان انگلیسی را در ایران به‌عنوان اولین زبان خارجی، باید متأثر از سیاست­های جهانی­سازی دانست.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
فارسی:
آذرنگ، عبدالحسین، 1394، تاریخ ترجمه در ایران از دوران باستان تا پایان عصر قاجار، تهران: ققنوس.
آرین‌پور، یحیی، 1372، از ص‍ب‍ا ت‍ا ن‍ی‍م‍ا: ت‍اری‍خ‌ ۱۵۰ س‍ال‌ ادب‌ ف‍ارس‍ی‌، تهران: زوار.
آقاگل‌زاده، فردوس و حسین داوری، 1393، «جهانی‌شدن و گسترش زبان انگلیسی»، راهبرد فرهنگ، شماره 25، صص 203 – 179.
الس، تئووان و دیگران، 1372، زبان‌شناسی کاربردی یادگیری و آموزش زبان‌های خارجی، ترجمه: محمود الیاسی، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
اورسل، ارنست، 1382، سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه: علی‌اصغر سعیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
باطنی، محمدرضا، 1349، زبان و تفکر، تهران: کتاب زمان.
پارسونز، آنتونی، 1363، غرور و سقوط، ترجمه: منوچهر راستین، تهران: هفته.
حائری، عبدالهادی، 1387، نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر.
حاضری، علی‌محمد، 1372، روند اعزام دانشجو در ایران، تهران: سمت.
حافظیان، محسن، 1395، "متن اجتماعی و آموزش زبان‌ها"، نشریه پژوهش‌نامه انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، شماره 38، صص 26-5.
خسروبیگی، هوشنگ و محمد خالدفیضی، 1391، «ترجمه در دوره قاجار از 1210ق. تا پایان دوره مظفری»، ادب فارسی، دوره 2، شماره 2، صص146-125.
خضری، سیداحمدرضا و اعظم فولادی‌پناه، 1391، «فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی مبلغان کارملیت در ایران عصر صفوی»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال 45، شماره 1، صص79-63.
دهمرده، مهدی و امیر نعمتی لیمائی، 1395، "جایگاه زبانی و سیر تاریخی تحول زبان‌های خارجی در ایران"، فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دوره نهم، شماره 1، صص 97-75. 
دهمرده، مهدی و دیگران، 1394، زبان‌های خارجی در گذر تاریخ ایران، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
روشن، محمد، 1393، مدخل "جامع‌التواریخ" در دانشنامه جهان اسلام، جلد 9، زیرنظر: غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، صص 327 -324.
ریاضی، حمیرا، 1393، «تاریخچه آموزش و تألیف کتب درسی زبان انگلیسی در ایران»، رشد آموزش زبان، دوره 28، شماره 3، صص 20-14.
زرگری‌نژاد، غلام‌حسین، 1386، "عباس‌میرزا، نخستین معمار بنای نظام جدید در ایران معاصر»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره 58، شماره 5، صص 111-79.
زینی‌وند، تورج و روژین نادری، 1398، "امپریالیسم زبانی از دیدگاه نقادانه عزالدین المناصره"، پژوهش‌های بین‌رشته‌ای ادبی، سال اول، شماره 1، صص 202-181.
ساجدی‌صبا، طهمورث، و دیگران، 1397، سیاست‌های آموزشی و فرهنگی زبان خارجی در ایران، تهران: امیرکبیر.
شیرازی، میرزا فضل‌الله، 1380، تاریخ ذوالقرنین، به‌تصحیح: ناصر افشارفر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
صفوی، امان‌الله، 1383، ت‍اری‍خ‌ آم‍وزش‌ و پ‍رورش‌ ای‍ران‌ از ای‍ران‌ ب‍اس‍ت‍ان‌ ت‍ا ۱۳۸۰ ه‍ج‍ری‌ ش‍م‍س‍ی‌، تهران: رشد.
طباطبایی، سیدجواد، 1394، «ایران در دوره فتحعلی‌شاه»، در: تاریخ جامع ایران جلد دوازدهم، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 91-1.
فشاهی، محمدرضا، 1352، "نهضت ترجمه در عهد قاجاریه"، نشریه نگین، شماره 99، صص 25-18.
فلاندن، اوژن، 1356، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه: حسین نورصادقی، تهران: اشراقی.
فیلیپسون، رابرت، 1395، امپراتوری زبانی، ترجمه: فاطمه مدرسی، ابراهیم ملکی و یاسر رحمتی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
کوک، گای، 1389، زبان‌شناسی کاربردی، ترجمه: علی روحانی و محمودرضا مرادیان، تهران: رهنما.
گاردان، کنت آلفرد، 1362، مأموریت ژنرال گاردان در ایران، ترجمه: عباس اقبال، تهران: نگاه.
گشمردی، محمودرضا، 1383، "پیشینه آموزش زبان خارجی"، نشریه پژوهش زبان‌های خارجی، شماره 22، صص 168-155.
لوسوئر، امیل، 1373، زمینه­چینی­های انگلیس برای کودتای 1299، ترجمه: ولی­الله شادان، تهران: اساطیر.
محبوبی‌اردکانی، حسین، 1370، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
معتمدی، اسفندیار، 1382، "کتاب‌های درسی در ایران از تأسیس دارالفنون تا انقلاب اسلامی"، تاریخ معاصر ایران، دوره 7، شماره 27، صص 138-111.
ناطق، هما، 1375، کارنامه فرهنگی فرنگی در ایران، پاریس، خاوران.
نصر، سیّد حسین، 1393، حکمت و سیاست تاریخ شفاهی زندگی و آثار دکتر سیّد‌ حسین نصر، به‌کوشش: حسین دهباشی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران‏.
نفیسی، سعید، 1383، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، جلد اول: از آغاز سلطنت قاجار تا پایان جنگ نخستین با روسیه، تهران: اساطیر.
نوابی، داود، 1388، تاریخچه ترجمه از فرانسه به فارسی در ایران از آغاز تا کنون، کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان‏.
هال، رابرت، 1350، زبان و زبان‌شناسی، ترجمه: محمدرضا باطنی، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
 
لاتین:
Aghagolzadeh, Ferdows & Davari, Hossein, 2017, “English Education in Iran: From Ambivalent Policies to Paradoxical Practices”, in: Kirkpatrik, Robert (ed.), English Language Education Policy in the Middle East and North Africa, Springer.
---------------------------------------------, 2015, “To Teach or not to Teach? Still an Open Question for the Iranian Education System”, in: Kennedy, Chris (ed.), English language Teaching in The Islamic Republic of Iran, London: British Council.
Batibo, Herman, 2005, Language Decline and Death in Africa, Multilingual Matters Ltd.
Crystal, David, 2000, Language Death, New York: Cambridge University Press.
Farhadi, Hossein, et al, 2010, “Reflections on Foreign Language Education in Iran”, The Electronic Journal for English as a Second Language, Volume 13, Number 4, pp. 1-18.
Heffer, Simon, 2010, America Is the Acceptable Face of Cultural Imperialism, UK: Telegragh.co.
Khajavi, Yaser, Reza Abbasian, 2011, “English Language in Iran: Why Practice is More Common than Practise?”, Canadian Social Science, Vol. 7, No. 4, pp. 89-94.
Pennycook, Alastair, 1998, English and the Discourses of Colonialism, London & New York: Routledge.
Phillipson, Robert, 1992, Linguistic Imperialism, Oxford University Press.
-------------------, 2003, English-Only Europe? Challenging Language Policy, London & New York: Routledge.
-------------------, 2009, Linguistic Imperialism Continued, London & New York: Routledge
Ricneto, Thomas, 2000, “Historical and Theoretical Perspectives in Language Policy and Planning”, in: Ricneto Thomas (ed.), Ideology, Politics and Language Policies, Philadelphia: John Benjamins Publishing Co.
Tollefson, James, 1991, Planning Language, Planning Inequality, London & New York: Longman.