نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران

چکیده

با پایان یافتن جنگ اول ایران و روسیه (1228-1219ق./ 1819-1804م.) که به توافقنامه گلستان منجر گردید و بخش‌های زیادی از قفقاز به دولت تزاری واگذار شد، دولتمردان ایرانی انتظار داشتند بتوانند از طریق دیپلماسی و درخواست مستقیم از تزار الکساندر اول (1825-1801م.) بخشی از مناطق ازدست‌رفته را باز پس بگیرند. این درخواست توسط ابوالحسن خان ایلچی در سفارت به پترزبورگ (سال ۱۸۱۴م.) دنبال شد و طبق تصمیم الکساندر اول، پیگیری آن منوط به مذاکره با سفیر جدید روسیه، ژنرال یرملوف در ایران گردید که به سال ۱۸۱۷م. با عباس میرزا و فتحعلی شاه قاجار دیدار بی‌نتیجه‌ای به عمل آورد. این سفارت نه‌تنها دستاوردی برای ایرانیان در بازپس‌گیری مناطقی از قفقاز نداشت، بلکه موجب اختلافات و سوَء‌تفاهم‌های جدیدی شد که به برافروختن جنگ دوم در سال ۱۸۲۶م. منجر شد. آخرین مأموریت‌، سفارت میرزا محمدصادق وقایع‌نگار، چهره صاحب نفوذ دربار ایران بود که در سال ۱۲۴۱ق./ ۱۸۲۶م. با سفارت در تفلیس، مأمور حل‌وفصل اختلافات مرزی با ژنرال یرملوف شد. از مهم‌ترین ویژگی‌های این سفارت ابلاغ «دستورالعمل مذاکره» به وقایع‌نگار بود که از نخستین تجربه‌های آداب دیپلماتیک در تاریخ ایران به شمار می‌آید. بررسی منابع و اسناد نشان می‌دهد که عباس میرزا و دربار ایران، طرح‌های مختلف برای پیشبرد گام‌به‌گام خواسته‌ها و مجاب کردن روس‌ها به قبول شرایط ایران را از قبل ترسیم کرده بودند و سرانجام نیز که به دلایل مختلف امکان تحقق مفاد دستورالعمل فراهم نشد، مذاکره به پایان رسید و جنگ سه‌ساله دوم که به عهدنامه ترکمانچای منجر شد، آغاز گردید.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
اسناد:
 کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، رونوشت نامه‌های عباس میرزا ولیعهد، نسخه خطی شماره 13657. 
 ---------------------------------------، منشآت قائم‌مقام فراهانی، نسخه خطی شماره 782.
مرکز اسناد کاخ گلستان، نامه‌های عباس میرزا نایب‌السلطنه، آلبوم مرقع شماره ۴۷۵۳.
 
کتاب‌ها:
اسکندر بیگ منشی، 1377، تاریخ عالم‌آرای عباسی، به‌‌تصحیح: محمد اسماعیل رضوانی، تهران : دنیای کتاب.
تکمیل‌همایون، ناصر، "میرزا محمدصادق مروزی در مسند وقایع‌نگاری"، فصلنامه علمی- پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، بهار ۱۳۸۴، دوره 22، شماره ۵۳، صص. 82-61.
رشتیانی، گودرز، ۱۴۰۲، بر مدار ایران، مکاتبات عباس میرزا نایب‌السلطنه، تهران: بنیاد موقوفات افشار با همکاری نشر سخن (در دست انتشار).
-----------، "نسبت ارامنه با سیاست‌های توسعه‌طلبی روسیه در قفقاز (از اواخر دولت صفوی تا عهدنامه ترکمانچای)"، پژوهشهای علوم تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال 1396، دوره 9، شماره 2، صص. 70-51.
-----------، "دیپلماسی در میانه دو جنگ، سفارت ژنرال یرملوف به ایران و دستاوردهای آن"، مطالعات اوراسیای مرکزی، بهار و تابستان  1392، سال ششم، شماره  12، صص. 75-74.
زرگری‌نژاد، غلامحسین، "موافقت‌نامه‌ی گلستان، قرارداد متارکه‌ی جنگ یا عهدنامه‌ی قطعى)؟"، مطالعات تاریخ اسلام، بهار 1390، سال سوم، شماره 8، صص: ۷۸-۱۰.
عبد امین، مجید، "بازخوانی چند سند از مکاتبات عباس میرزا نایب‌السلطنه"، پیام بهارستان، بهار و تابستان  1397، دوره دوم، سال دهم،  شماره  113، صص. 158-115.
بهزادی، محمدرضا و رضا کسروی (به‌کوشش)، 1398، عهدنامه‌های ایران و روسیه، گلستان و ترکمانچای، تهران: پرنده.
نوایی، عبدالحسین، 1377، روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، تهران: سمت.
ه‍م‍ای‌ م‍روزی‌، م‍ح‍م‍دص‍ادق، 1378،‌ آه‍ن‍گ‌ س‍روش‌، ت‍اری‍خ‌ ج‍ن‍گ‍ه‍ای‌ ای‍ران‌ و روس‌: ی‍ادداش‍ت‌ه‍ای‌ م‍ی‍رزا م‍ح‍م‍دص‍ادق‌ وق‍ای‍ع‌ن‍گ‍ار (ه‍م‍ا) م‍روزی‌ از آغ‍از ت‍ا ع‍ه‍دن‍ام‍ه‌ی‌ ت‍رک‍م‍ان‍چ‍ای‌، ب‍ه‌ت‍ص‍ح‍ی‍ح:‌ ام‍ی‍ره‍وش‍ن‍گ‌ آذر، تهران: ک‍اوش‍گ‍ر.
هوشنگ‌مهدوی، عبدالرضا، 1393، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران: امیرکبیر.
 
لاتین:
Berzhe, A. P. ed. Akty Sobrannye kavkazskoiu Arkheograficheskoiu Kommissieiu, VI. Tiflis, 1866–1874. Vols. 1, 6 (in Russian).
Bournoutian, George, From the Kur to the Aras, A Military History of Russia’s Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801–1813, Brill, 2021.
 
منابع و مآخذ
اسناد:
 کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، رونوشت نامه‌های عباس میرزا ولیعهد، نسخه خطی شماره 13657. 
 ---------------------------------------، منشآت قائم‌مقام فراهانی، نسخه خطی شماره 782.
مرکز اسناد کاخ گلستان، نامه‌های عباس میرزا نایب‌السلطنه، آلبوم مرقع شماره ۴۷۵۳.
 
کتاب‌ها:
اسکندر بیگ منشی، 1377، تاریخ عالم‌آرای عباسی، به‌‌تصحیح: محمد اسماعیل رضوانی، تهران : دنیای کتاب.
تکمیل‌همایون، ناصر، "میرزا محمدصادق مروزی در مسند وقایع‌نگاری"، فصلنامه علمی- پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، بهار ۱۳۸۴، دوره 22، شماره ۵۳، صص. 82-61.
رشتیانی، گودرز، ۱۴۰۲، بر مدار ایران، مکاتبات عباس میرزا نایب‌السلطنه، تهران: بنیاد موقوفات افشار با همکاری نشر سخن (در دست انتشار).
-----------، "نسبت ارامنه با سیاست‌های توسعه‌طلبی روسیه در قفقاز (از اواخر دولت صفوی تا عهدنامه ترکمانچای)"، پژوهشهای علوم تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال 1396، دوره 9، شماره 2، صص. 70-51.
-----------، "دیپلماسی در میانه دو جنگ، سفارت ژنرال یرملوف به ایران و دستاوردهای آن"، مطالعات اوراسیای مرکزی، بهار و تابستان  1392، سال ششم، شماره  12، صص. 75-74.
زرگری‌نژاد، غلامحسین، "موافقت‌نامه‌ی گلستان، قرارداد متارکه‌ی جنگ یا عهدنامه‌ی قطعى)؟"، مطالعات تاریخ اسلام، بهار 1390، سال سوم، شماره 8، صص: ۷۸-۱۰.
عبد امین، مجید، "بازخوانی چند سند از مکاتبات عباس میرزا نایب‌السلطنه"، پیام بهارستان، بهار و تابستان  1397، دوره دوم، سال دهم،  شماره  113، صص. 158-115.
بهزادی، محمدرضا و رضا کسروی (به‌کوشش)، 1398، عهدنامه‌های ایران و روسیه، گلستان و ترکمانچای، تهران: پرنده.
نوایی، عبدالحسین، 1377، روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، تهران: سمت.
ه‍م‍ای‌ م‍روزی‌، م‍ح‍م‍دص‍ادق، 1378،‌ آه‍ن‍گ‌ س‍روش‌، ت‍اری‍خ‌ ج‍ن‍گ‍ه‍ای‌ ای‍ران‌ و روس‌: ی‍ادداش‍ت‌ه‍ای‌ م‍ی‍رزا م‍ح‍م‍دص‍ادق‌ وق‍ای‍ع‌ن‍گ‍ار (ه‍م‍ا) م‍روزی‌ از آغ‍از ت‍ا ع‍ه‍دن‍ام‍ه‌ی‌ ت‍رک‍م‍ان‍چ‍ای‌، ب‍ه‌ت‍ص‍ح‍ی‍ح:‌ ام‍ی‍ره‍وش‍ن‍گ‌ آذر، تهران: ک‍اوش‍گ‍ر.
هوشنگ‌مهدوی، عبدالرضا، 1393، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران: امیرکبیر.
 
لاتین:
Berzhe, A. P. ed. Akty Sobrannye kavkazskoiu Arkheograficheskoiu Kommissieiu, VI. Tiflis, 1866–1874. Vols. 1, 6 (in Russian).
Bournoutian, George, From the Kur to the Aras, A Military History of Russia’s Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801–1813, Brill, 2021.