نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه تهر ان

2 کارشناس ارشد تاریخ دانشگاه تهران

چکیده

پس از جنگ جهانی دوم تا کودتای 28 مرداد 1332ش. یکی از مسائل چالش برانگیز میان قدرت‌های بزرگ در ایران، نفت بود. از میان سه قدرت انگلستان، روسیه و آمریکا، سرانجام آمریکا با عقد قرارداد کنسرسیوم و دریافت حدود 40 درصد سهام، بیشترین بهره را از آن خود کرد. آمریکا نخست در نقش میانجی وارد عرصه شد، اما در نهایت توانست یکی از اصلی ترین سهام داران نفت ایران باشد. بررسی سیاست‌های این کشور در این دورة زمانی اهمیت خاص دارد و در این مقاله، ضمن شرحی از اوضاع سیاسی آن دوران در چارچوب جنگ سرد، به تبیین سیاست‌های نفتی آمریکا در دو مرحلة «سیاست تعلل و جانبداری منفی» و «سیاست تعلل و جانبداری مثبت» پرداخته خواهد شد. این مقاله بر این فرضیه استوار است که تحولات بین‌المللی بیش از تحولات داخلی ایران، در شکل‌گیری دیپلماسی نفتی آمریکا نسبت به نفت ایران مؤثر بود. به عبارت دیگر، نگرش آمریکایی‌ها به شوروی و اولویت سیاسی آنها در مهار کمونیزم در کشورهای دیگر، سیاست‌های نفتی آنها را در قبال بحران نفتی ایران شکل می‌داد. مقالة حاضر در قالب این چارچوب با رویکردی توصیفی- تحلیلی به تببین سیاست‌های آمریکا در برابر بحران نفت ایران می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

اسناد
اسناد وزارت امورخارجه آمریکا: تلگراف طولانی (the Long Telegram)
نامه ترومن به دکتر مصدق، به نقل از سایت آرشیو ملی ایالات متحده
نامه دکتر مصدق به آیزنهاور، به نقل از سایت آرشیو ملی ایالات متحده
نامه آیزنهاور به نخست وزیر ایران، دکتر مصدق. متن اصلی نامه در پیوست شماره 2 آورده شده است.
هریمن به آچسن، تلگراف شماره 736، مورخ 22 اگوست 1951. 2251-8/ 8888.2553.
دالس به هندرسن، تلگراف شماره 2387، مورخ 13 مارس 1953، 1353-3/788.00.
یادداشت مک گی به آچسن، مورخ 20 آوریل 1951.
 
کتاب ها
امجد، محمد (1389). سیاست و حکومت در ایالات متحده، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی.
بداقی، حمیدرضا (1387)، بررسی روابط سیاسی ایران و ایالات متحدۀ آمریکا (1347-1332ش.) با نگاهی به اسناد وزارت امورخارجه، تهران: وزارت امورخارجه، مرکز چاپ و انتشارات.
برژینسکی، زبیگنیو(1385). طرح بازی: چگونگی ادارۀ رقابت آمریکا و شوروی، چاپ دوم، ترجمه: مهرداد رضائیان، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.
ذوقی، ایرج (1384).گزارشی از رفتار سیاسی آمریکا در قبال نهضت ملی شدن نفت در ایران 1332-1330ش. 1953-1950م، چاپ دوم، تهران: وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات.
_______(1378).مسائل سیاسی-اقتصادی نفت ایران، چاپ سوم، تهران: انتشارات پاژنگ.
رحمانیانَ، داریوش (1391). ایران بین دو کودتا(تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران از انقراض قاجاریه تا کودتای 28 مرداد)، تهران: انتشارات سمت.
شیخ نوری، محمد امیر و محمد ولی پور(1385)، "ایران، آمریکا و جنگ جهانی دوم"، ماهنامه اندیشه و تاریخ سیاسی ایران معاصر، سال پنجم، شماره 47، صص 35- 27.
فاتح، مصطفی(1335). پنجاه سال نفت ایران، تهران: شرکت سهامی چهر.
فونتن، آندره (1964). تاریخ جنگ سرد، از انقلاب اکتبر تا جنگ کره (1950- 1917)، جلد اول، ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: نشر نو.
_______ (1369). تاریخ جنگ سرد، از جنگ کره تا بحران اتحادها (1963- 1950)، جلد دوم، ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: مترجم.
لافه بر، والتز(1371)، پنجاه سال جنگ سرد، ترجمه: منوچهر شجاعی، تهران: نشر مرکز.
موحد، محمدعلی(1386). خواب آشفته نفت؛ دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، تهران: نشر کارنامه.
نیکسون، ریچارد (1362)، جنگ حقیقی، ترجمه: جعفر ثقه الاسلامی، تهران: انتشارات نوین.
همراز، ویدا (1381). بررسی اهداف و عملکرد اصل چهار ترومن(هیئت عملیات اقتصادی امریکا در ایران)، تهران: وزارت امور خارجه، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا(1375). سیاست خارجی ایران در دوره پهلوی، تهران: امیرکبیر.
یانگ، جان(1384). جنگ سرد، صلح سرد (روابط آمریکا و روسیه در جنگ سرد 1998- 1941)، ترجمه: عزت الله عزتی و محبوبه بیات، تهران: نشر قومس.
یرگین، دانیل(1374). تاریخ جهانی نفت، ترجمه: غلامحسین صالحیار، تهران: اطلاعات.
 
نشریات
روزنامه اطلاعات، 12 بهمن 1332
روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 2491 به تاریخ 4/8/90، صفحه 31 (تاریخ اقتصاد)
 
لاتین
Fain, w. Taylor (2008), American Ascendance and British Retreat in the Persian Gulf Region, New York, Palgrave Macmillan.
Kuniholm, R. Bruce(1980), The Origins of the Cold War in the Near East: Great Power Conflict and Diplomacy in Iran, Turkey, and Greece (Princeton: Princeton University Press, 1980), Chapter III, "The Iranian Context," pp. 178-192.
Multinational Oil Corporations and U.S. Foreign Policy REPORT together with individual views, to the Committee on Foreign Relations, United States Senate, by the Subcommittee on Multinational Corporations; (Washington, January 2, 1975, US Government Printing Office).
Parra, Francisco (2004), Oil Politics, a Modern History of Petroleum, New York, I. B. TAURIS.
public papers of the presidents, Harry s. Truman (1945- 1953), report 155, Remarks to W. Averell Harriman Before His Departure on a Mission to Iran, 15 july 1951.
U.S. National Archives & Records Administration, at http://www.ourdocuments.gov/doc.php?doc=51
United States, State Department, Foreign Relations of the United States: 1945, volume VIII (Washington, D.C., 1969), P. 534.
Yergin, Daniel (1991) The Prize: the Epic Quest for oil, money, and power, New York, Simon & Schuster.
 
سایت ها
اسناد دولتی آمریکا:
آرشیو دولتی آمریکا، روابط خارجی:
کتابخانه و موزه ریاست جمهوری هری ترومن