نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی و کارشناس وزارت امور خارجه

چکیده

در دورة ناصرالدین شاه مناسبات خارجی ایران به صورت چشمگیری توسعه یافت و متناسب با آن، امور خارجی از حیطة وظایف دربار و شخص صدراعظم، به وزارت امور خارجه منتقل شد،که  28 سال از تأسیس آن می‌گذشت. این تحول، با آغاز حکومت ناصرالدین شاه  و صدارت امیرکبیر مصادف بود؛ صدراعظم مقتدری که خود، سابقة سال‌ها حضور موفق در هیأت‌های سیاسی اعزامی به دیگر ممالک را در کارنامه داشت و به اهمیت تشکیلات امور خارجی کاملاً واقف بود. اگرچه عمر کوتاه صدارت، فرصتی برای تحقق افکار بلند آن بزرگ مرد باقی نگذاشت، اما تربیت‌یافتگان و نهادی که او  بنیان نهاد، میراث گرانقدری برای عرصه تشکیلات خارجی ایران بود. در مقالة حاضر بر پایة روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن معرفی  وزرای امور خارجه در دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، به بررسی شرایط و عملکرد دوران وزارت هریک از آنها می پردازیم. بر اساس نتایج تحقیق روشن شد که وزارت امور خارجه نیز مانند سایر ارکان دیوانی عصر قاجار، در میدان دو قطبی روس ـ انگلیس گرفتار بود و جدال سخت میرزا سعید خان و میرزا حسین‌خان بر سر منصب این وزارت، جز تباهی و ناکارآمدی سیاست خارجی ایران حاصلی در پی نداشت. 

کلیدواژه‌ها

اسناد:
آرشیو وزارت امور خارجه، اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی   
1-15-7-1269 ق.
19-6-13-1286 ق.
6-13-16-1296 ق.
 
کتاب‌ها:
ابوالحسنی، علی (1387)، «مؤتمن ‌الملک انصاری و قوام‌بخشی به دیوان‌سالاری ایران»، مجله زمانه، شمارۀ 74-73
بامداد، مهدی (1357)، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، جلد 4، چاپ دوم، تهران: نشر زوار
ــــــــــــ (1363)، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، جلد 2، چاپ سوم، تهران: نشر زوار
]بی‌نا[، «پلیس خفیه در دوره قاجار»، ماهنامه الکترونیکی دوران (مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی) 1390، شماره 66، اردیبهشت، دسترسی از http://dowran.ir/show.phd=191912851 در تاریخ 12/11/1392
]بی‌نا[، «نظرات نخستین وزیر مختار آمریکا در ایران در باره میرزا سعیدخان وزیر امور خارجه وقت»، نشریه وزارت امور خارجه 1335، دوره دوم، شماره 4
توکلی، احمد، «تاریخچه وزارت امور خارجه و اولین اساسنامه آن، نشریه وزارت امور خارجه»، نشریه وزارت امور خارجه 1328، دوره 1، شماره 2
ــــــــــــ ، «یک سند تاریخی در باب جنگ هرات»، نشریه وزارت امور خارجه، آذر 1328، دوره اول، شماره 4
حسن زاده، ناصرالدین، «نمونه هایی از نخستین دعوت نامه های دوره ناصری»، مجله پیام بهارستان 1338، شماره 6
خسروبیگی، هوشنگ، «تشکیلات اداری ایران در عصر قاجار»، مجله زمانه 1387، شماره 74-73
خسروی‌زاده، صباح و محمدرضا معلمان، «سفارت خانه‌ها و قنسول‌گری‌ها از آغاز قاجار تا پایان دورة ناصری»، پژوهش‌های علوم انسانی، سال سوم، شماره 11
رضائی، مسعود (1384)، «تلخیص و نقد و بررسی کتاب قبله عالم، ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران»، دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران
سعادت نوری، حسین (1364)، رجال دوره قاجاریه، تهران: انتشارات وحید
ـــــــــــــــــــــ ، «حاج میرزا ابوالحسن خان شیرازی معروف به ایلچی (دومین وزیر امور خارجه) (1262-1190ق.)»، نشریه وزارت امور خارجه 1345، دوره سوم، شماره 3
سعادت نوری، حسین، «میرزا سعید خان مؤتمن الملک»، نشریه وزارت امور خارجه 1344، دوره سوم، شماره 2
شمیم، علی اصغر (1342)، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: نشر علمی
صفی پور، علی اکبر، «وصیتنامه میرزا ابوالحسن خان ایلچی شیرازی»، مجله گنجینه اسناد 1383، شماره 54
طاهراحمدی، محمود، «اصلاحات سپهسالار»، مجله گنجینه اسناد 1384، شماره 60
علی‌بیگی، فهیمه (1392)، «ناصرالملک، محمودخان»، دانشنامه جهان اسلام، دسترسی از http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=7309 در تاریخ 30/5/1393
علیزاده بیرجندی، زهرا، «درایت امیرکبیر در معاهده ارزروم»، روزنامه دنیای اقتصاد 7/7/1389، شماره 2189
فراهانی منفرد، مهدی، «اصلاحات میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی و دو رویه تمدن بورژوازی غرب»، مجله گنجینه اسناد 1375، شماره 23 و 24
فلور، ویلم، «تاریخچه وزارت امور خارجه ایران»، ترجمه‌: جواد کریمی، فصلنامه تاریخ روابط خارجی 1384، شماره 24 و 25
محیط طباطبائی، سیدمحمد، «نخستین وزیر امور خارجه ایران»، نشریه وزارت امور خارجه 1339، دوره دوم، شماره 12
معزی نیا، ویدا (]بی‌تا[)، «ناصرالدین شاه»، تارنمای مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
ممتحن‌الدوله، میرزا مهدی‌خان (1365)، رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، به کوشش: ایرج افشار، تهران: اساطیر
------------------------ (1353)، خاطرات ممتحن الدوله، چاپ دوم، به کوشش حسینقلی خانشقاقی، تهران: امیرکبیر
موجانی، سیدعلی (1390)، «نهاد وزارت امور خارجه و ساختار متحول آن»، 1390، تارنمای خبر آنلاین
نائبی، محمدصادق (1387)، مشاهیر و مفاخر میانه، تهران: نشر پینار
نجفی، موسی و موسی فقیه‌حقانی (1381)، تاریخ تحولات سیاسی ایران، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
نوری، حسین، «خوب یا بد سپهسالار»، مجله زمانه 1383، سال سوم، شماره 28
هدایت، مهدیقلی (1329)، خاطرات و خطرات، تهران: چاپ رنگین
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (1350)، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر
ـــــــــــــــــــــــــ ، «سفرای ایران پیش از تأسیس نمایندگی های دائمی»، نشریه وزارت امور خارجه 1345، دوره 3، شماره 3
 
 
 
سند 1: تکالیف وزارت امور خارجه؛ توشیح ناصرالدین شاه
(آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، شماره: 1-15-7-1269ق.)
 
سند 2: یادداشت سفر میرزا سعید خان، وزیر امور خارجه به گیلان همراه ناصرالدین شاه
(آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، شماره: 19-6-13-1286ق.)
 
سند 3: دعوت نامة جشن تولد ناصرالدین شاه، با مهر سپهسالار اعظم و وزیر امور خارجه به سال 1290 ق. مصادف با «اواخر سال صدم سلطنت و جهانداری قاجار» (حسن‌زاده، 1388)
 
سند 4: حکم عزل حاج میرزا حسین خان سپهسالار از منصب وزات امور خارجه
(آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، شماره: 6-13-16-1296ق.)