نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
نویسنده
دانش‌آموخته دکتری تاریخ ایران از دانشگاه تهران
چکیده
در سال‌های آغاز سدة نوزدهم میلادی، زمانی‌که پایه‌های دولت قاجار در ایران هنوز قوام نگرفته بود، روسیه تزاری تحت فرمان الکساندر یکم، گرجستان را به طور رسمی، تحت‌الحمایه و بخشی از امپراتوری خود اعلام کرد. چندی بعد، با اشغال گنجه و قتل‌عام اهالی از جمله خان حاکم و اطرافیان او، به فرمان ژنرال سیسیانف، جنگ‌های ایران و روسیه بر سر قفقاز آغاز شد؛ جنگ‌هایی که در نهایت به شکست ارتش قاجار، تحمیل عهدنامه‌های گلستان و ترکمن‌چای به ایران و انضمام بخش‌هایی از قلمرو تاریخی ایران به امپراتوری روسیه انجامید. این رخدادها با اینکه از چشم ایرانیان آن روزگار، ناگهانی و بُهت‌آور به نظر می‌رسید، نتیجة روندی با سابقة چندین قرن از توسعه‌طلبی روسیة تزاری بود. بر همین اساس، در این مقاله کوشش شده است تا زمینة تاریخی توسعة قلمرو امپراتوری تزاری در قفقاز، روند این توسعه و منطق راهبردی آن با رویکردی تحلیلی بررسی شود. نتیجة این بررسی نشان می‌دهد که پیشروی روس‌ها در قفقاز، بیش از آنکه در چارچوب راهبردی معین و مبتنی بر برنامه‌ریزی انجام یافته باشد، از منطق تاریخی توسعة امپراتوری تزاری پیروی می‌کرد. در عین حال، جذابیت‌های ویژة قفقاز و خلأ قدرتی که بتواند در برابر این توسعه‌طلبی بایستد، راه تسلط کمابیش آسان روسیه را بر این حوزه هموار کرده بود.
کلیدواژه‌ها
منابع و مآخذ
استرآبادی، محمدمهدی بن محمدنصیر، 1341، جهانگشای نادری، به اهتمام عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار ملی ایران.
اشپولر، برتولد، 1376، "آسیای میانه از قرن شانزدهم تا فتوحات روسیه"، آسیای میانه، مجموعه مقالاتتاریخی، ترجمه و گردآوری: کاوه بیات، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، صص 53-13.
امیراحمدیان، بهرام، 1381، جغرافیای کامل قفقاز، تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
باکیخانوف، عباسقلی‌آقا، 1383، گلستان ارم، چاپ علمی- انتقادی به همت عبدالکریم علی‌زاده و دیگران، تهران: ققنوس.
برن، رهر، 1349، نظام ایالات در دوره صفویه، ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بنیگسن، الکساندر، 1376، "آسیای میانه در دوره حکومت روسیه تزاری و شوروی"، آسیای میانه، مجموعه مقالاتتاریخی، ترجمه و گردآوری: کاوه بیات، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، صص 97-69.
بینا، علی اکبر،1342، تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران، 2 جلد، تهران: دانشگاه تهران.
رمزی، م. م.، 1908، تلفیق الاخبار و تلقیح الآثار فی وقایع قزان و بلغار و ملوک التتار، اورنبورگ
کستنکو، 1383، شرح آسیای مرکزی و انتشار سیویلیزاسیون روسی در آن، ترجمه: مادورس داودخانوف، تصحیح، مقدمه و تعلیقات: غلامحسین زرگری نژاد، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
مسلمانیان قبادیانی، رحیم و بهروز مسلمانیان قبادیانی (ترجمه)،1387،اسنادی از روابط ایران و روسیه از دوره صفویه تا قاجاریه، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
نوایی، عبدالحسین، 1377، ایران و جهان، ج1، تهران: انتشارات هما.
یاپ، م. ی.، 1376، "سیراردو و جانشینان آن"، آسیای میانه، مجموعه مقالات تاریخی، ترجمه و گردآوری: کاوه بیات، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، صص 68-55.
Aivazian, Armen, 2001, “The Secret Meeting of Armenians on Lim Land in 1722: Concerning Armenian Liberation Movement”, Iran & Caucasus, vol. 5, 85-92.
Allen, W. E. D., 1942, “the Caucasian Borderland”, The Geographical Journal, 99/5-6, 225-237.
-------------------, 1929, “The March-Lands of Georgia”, The Geographical Journal, vol. 74/2, pp. 135-156.
-------------------, 1956, “The Sources for G. Delisle's "Carte des Pays Voisins de la Mer Caspiene" of 1723”, Imago Mundi, Vol. 13.
Andreeva, Elena, 2007, Russia and Iran in the Great Game: Travelogues and Orientalism,Rutledge.
Bacqué-Grammont, Jean Louise, 2000, “Le Caucase entre deux empires islamiques, survol historique”, in R. Motika and M. Ursinus, Caucasia between Ottoman Empire and Iran, 1555-1914, Wiesbaden: Reichert, pp. 7-11
Baddley, John F., 1908, The Russian Conquest of the Caucasus, First Published, London.
Baladouni, Vahe & Margaret Makepeace eds., 1998, Armenian Merchants of the Seventeenth and Early Eighteenth Centuries, British East India Company Sources, American Philosophical Society.
Barret, Thomas M., 1995, “Lines of uncertainty: the frontiers of the North Caucasus”, Slavic Review, 54/3, pp. 578-601.
Bassin, Mark, 1991, “Russia between Europe and Asia: The Ideological Construction of Geographical Space,”,Slavic Review, 50/1, pp. 1-17
Beavois, Daniel, 1978, “Un polonaise au service de la Russie: Jean Potocki et l’expansion en Transcaucasie, 1804-1805”, Cahier du Monde russe et sovietique, vol. 19, no. 1/2, pp. 175-189.
Bournoutian, George, A., 2001, Armenians and Russia, 1626-1796, A Documentary Record, annotated translation and Commetary, Mazda Publishers: 2001.
Bournoutian, George, A., 1992, The Khanate of Erevan under Qajar rule, 1795-1828, New York.
Breyfogle, Nicolas B., 1998, “Heretics and Colonizers: Religious Dissent and Russian Colonization of Transcaucasia, 1830-1890”, PhD diss. University of Pennsylvania.
Breyfogle, N, Abby Schrader and Willard Sunderland, (eds.) 2007, Peopling the Russian Periphery, Borderland Colonization in Eurasian History, London: Rutledge.
Butkov, P. G., 1869, Materialy dlia novoi istorii Kavkaza s 1722 po 1803, 3 vols. St. Petersburg.
Chapman, Tim, 2001, Imperial Russia, 1801-1930, London: Rutledge.
Cohen, Ariel, 1996, Russian Imperialism, development and Crisis, (Greenwood Publishers,).
Cherniavsky, Michael, 1959, “Khan or Basileus: an aspect of Russian medieval political theory”, Journal of the History of Ideas, 20/4, pp. 459-476.
Degoev, Vladimir, 2004, “The Caucasus between three Empires”, International Affairs, 50/1.
Dickinson, Sara, 2002, “Russia’s First “Orient”: Characterizing the Crimea in 1787”, Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, 3/1, pp. 3-25.
Galbraith, John S., 1960, “The ‘Turbulent Frontier’ as a Factor in British Expansion”, Comparative Studies in Society and History, 2/2, pp. 150-168.
Gmelin, Samuel Gottlieb, 2007, Travelsthrough northern Persia, 1770-1774, translated and annotated by Willem Floor, New York: Mage Publishers: 2007
Gvosdev, Nikolas K., 2000, Imperial Polices and Perspectives towards Georgia, 1760-1819, New York: Palgrave.
Hurewitz J. C. (ed.) 1975, The Middle East and North Africa in World Politics, A Documentary Record, vol 1, European Expansion, 1535-1914, Yale University Press.
Jersild, Austin, 2000, “‘Russia’ from the Vistula to the Terek to the Amur”, Kritika, 1/3, pp. 531-546.
Kennan, George, 1874, “The Mountains and Mountaineers of the Eastern Caucasus”, Journal of the AmericanGeographical Society, 5, pp. 169-193.
Khodarkovsky, Michael, 1999, “Of Christianity, Enlightenment, and Colonialism: Russia in the North Caucasus, 1550-1800”, The Journal of Modern History, 71/2, pp. 394-430.
LeDonne, John P., 2004,The Great Strategy of the Russian Empire, 1650-1831, (Oxford University Press.
Lemercier-Quelquejay, Chantal, 1984, “La structure sociale, politique et religious du Caucase du nord au XVIe siècle”, Cahiers du Monde russe et sovietique, 25/2-3, pp. 125-148.
Lobanov-Rostovsky A., 1929, “Russian Imperialism in Asia, Its Origin, Evolution and Character,”,The Slavic and East European Review, 8/22, pp. 28-47.
Markovits, Claude, 2004, The Global World of Indian Merchants, (1750-1947), Cambridge: Cambridge University Press
Matthee, Rudolph P., 1999,The Politics of Trade in Safavid Iran, Cambridge: Cambridge University Press
Montieth, W., 1856, Kars and Erzrum, with the Campaigns of General Paskevitch in 1828 & 1829, London
Mosely, Philip E., 1948, “Aspects of Russian Expansion”, American Slavic and East European Review, 7/3, pp. 197-213.
Ostrowski, Donald G., 2000, “Muscovite Adaptation of Steppe Political Institutions: A Reply to Halperin’s Objections”, Kritika, 1/2, pp. 267-304.
Pelenski, Jaroslaw, 1967, “Muscovite Imperial Claims to the Kazan Khanate”, Slavic Review, 26/ 4, pp. 559-576.
Pollack, Sean, 2006, “Empire by Invitation: Russian Empire Building in the Caucasus in the Age of Catherin II”, PhD dissertation, Harvard University
Polyevktov, M., 1930, “The Ways of Communication between Russia and Georgia in the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, the Journal of Modern History, 2/3, pp. 367-377.
Pritsak, Omeljan, 1967, “Moscow, the Golden Horde, and the Kazan Khanate from a Polycultural Point of View”, Slavic Review, 26/ 4, pp. 577-583.
Rota, Giorgio, 2000, “Caucasians in Safavid Service in 17th Century”, in R. Motika and M. Ursinus, Caucasia between Ottoman Empire and Iran, Wiesbaden: Haarowitz, pp. 107-121.
Sanders, Thomas, Ernest Tucker and Gary Humburg, 2004, Russian-Muslim Confrontation in the Caucasus, Alternative Visions of the Conflict between Imam Shamil and the Russians, 1830-1859, London: RutledgeCurzon
Sherry, Dana L., 2002, “Imperial Alchemy: Resettlement, Ethnicity, and Governance in the Russian Caucasus, 1828-1865” PhD. Dissertation, University of California
Shlapentokh, Dmitry (ed.), 2007, Russia between East and West, Scholarly Debates on Eurasianism, Leiden: Brill
Schuyler, Eugene, 1876, Turkistan, Notes of A Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bokhara and Kuldja: vol. I, New York: Scribner, Armstrong & Co.
Wieczynski, Joseph L., 1974, “Toward a Frontier Theory of Early Russian History”, Russian Review, 33/3, pp. 284-295.
Witzenrath, Christoph, 2007, Cossacks and the Russian Empire, 1598-1725, London: Rutledge
Yemelianova, Galina M., 1999, “Volga Tatars, Russians and the Russian State at the Turn of the Nineteenth Century", the Slavonic and East European Review, 77/3, pp. 448-484.
)