نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه

چکیده

هم زمان با توسعة قدرت ساسانیان، روند انتقال و مهاجرت اعراب از سرزمین عربستان به عمان به تدریج افزایش یافت. در دوران فترت و ضعف پادشاهان ساسانی که از مرگ شاهپور اول (272 میلادی) تا جلوس شاهپور دوم (310 میلادی)، صورت گرفت، تجاوز اقوام مهاجم از کرانه‌های جنوبی به سرزمین‌های شمالی خلیج فارس آغاز و تشدید شد. از عمده‌ترین این قبایل، ازد، بنی تمیم، بکر بن وائل، حنظله و بنی تغلب بودند. با پیروزی مسلمانان و فروپاشی امپراتوری ساسانی، وحدت سیاسی و حاکمیت نظامی و اقتصادی ایرانیان بر بخش‌های جنوبی و شمالی خلیج فارس و دریای عمان گسست. تشدید روند عرب‌گرایی و مهاجرت قبایل عرب از عربستان و یمن به حدود بحرین و عمان و سپس ایران، نتیجة کوتاه مدت این فرایند بود. هدف از این پژوهش بررسی روند مهاجرت و اسکان قبایل گوناگون عرب در فاصلة سقوط ساسانیان تا آغاز عصر اسلامی است. فرایند مهاجرت عرب‌نژادان به کرانه‌های جنوبی و جنوب شرقی ایران چگونه صورت گرفت و چه تأثیری بر جوامع محل سکونت آنان نهاد؟ در فرجام، گرچه این مهاجرت‌ها حضور عناصر عربی را در کرانه‌های خلیج فارس و دریای عمان تقویت کرد، اما سرانجام، این قبایل در سنت و فرهنگ و جامعة ایرانی، جذب و مستحیل شدند.
 

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
آلتهایم، فرانتس و دیگران، 1382، تاریخ اقتصاد دولت ساسانی، ترجمه: هوشنگ صادقی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
آیتی، محمدابراهیم، 1369، تاریخ پیامبر اسلام، به اهتمام: ابوالقاسم گرجی، تهران: دانشگاه تهران.
ابن اثیر، عزالدین علی، 1353، الکامل، تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه: ابوالقاسم حالت، تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران و انتشارات علمی.
ابن اعثم کوفی، 1372، الفتوح، ترجمه: احمد مستوفی هروی، به اهتمام: غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: انقلاب اسلامی.
ابن مسکویه، 1369، تجارب الامم، ترجمه: ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
ابن واضح یعقوبی، 1356، البلدان، ترجمه: محمدابراهیم آیتی، تهران: ترجمه و نشر کتاب.
اشپولر، برتولد، 1369، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه: جواد فلاطوری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
________، 1369، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه: مریم میراحمدی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
________، 1328، مطالعاتی در باب بحرین و جزایر و سواحل خلیج فارس، تهران: چاپخانه مجلس.
العلی، صالح احمد، 1384، مهاجرت قبائل عربی در صدر اسلام، ترجمه: هادی انصاری، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت.
___________، 1384، عرب کهن در آستانه بعثت، ترجمه: هادی انصاری، تهران: چاپ و نشر بین‌الملل وابسته به مؤسسه امیرکبیر.
اقتداری، احمد، 1345، خلیج فارس، تهران: ابن سینا.
امام شوشتری، محمدعلی، 1345، یک لشکرکشی تاریخی از راه خلیج فارس، فصلنامه بررسی‌های تاریخی، ش 6 و 5، س 1، اسفند.
بلاذری، احمد بن یحیی، 1364، فتوح البلدان، ترجمه: آذرنوش آذرتاش، تهران: سروش.
بهرامی، اکرم، 1356، تاریخ ایران از ظهور اسلام تا سقوط بغداد، تهران: دانشگاه تربیت معلم
بویل، جی. آ، 1379، تاریخ ایران کمبریج، از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، ج 5، ترجمه: حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
پاینده، ابوالقاسم، 1345، نفوذ سیاسی و فرهنگی و معنوی ایرانیان در عربستان هنگام ظهور اسلام، فصلنامه بررسی‌های تاریخی، ش 3، س 1، آبان.
پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ، 1350، اسلام در ایران از هجرت تا پایان قرن نهم هجری، ترجمه: کریم کشاورز، تهران: پیام.
پرایس، کریستین، 1389، تاریخ هنر اسلامی، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، تهران: امیرکبیر.
تفضلی، احمد، 1376، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به اهتمام: ژاله آموزگار، تهران: سخن.
تقی زاده، حسن، 1349، از پرویز تا چنگیز، تهران: فروغی.
ثعالبی، ابومنصور عبدالملک، 1368، تاریخ ثعالبی، ترجمه: محمد فضائلی، تهران: نقره.
چمنکار، محمد جعفر، 1382، "روابط ایران و عمان در دوره پهلوی"، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، وزارت امور خارجه، سال 4، شماره 16، پاییز.
____________، 1383، بحران ظفار و رژیم پهلوی، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
____________، 1394، تاریخ تحولات سیاسی و اقتصادی خلیج فارس و دریای عمان از دوره باستان تا پهلوی، ارومیه: دانشگاه ارومیه.
____________، 1395، تاریخ خلیج فارس در دوره باستان، ارومیه: دانشگاه ارومیه.
دریایی، تورج، 1382، تاریخ و فرهنگ ساسانی، ترجمه: مهرداد قدرت دیزجی، تهران: ققنوس.
دینوری، احمد بن داود، 1371، اخبار الطوال، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
زرین کوب، عبدالحسین، 1336، دو قرن سکوت، تهران: علمی.
زیدان، جرجی، 1369، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهرکلام، تهران: امیرکبیر.
سالم، عبدالعزیز، 1380، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه: باقر صدری نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سایکس، سرپرسی، 1368، تاریخ ایران، ترجمه: سید فخرالدین محمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران: دنیای کتاب.
ضیف، شوقی، 1960، العصر الجاهلی، دارالمعارف، القاهره.
طبری، محمد جریر، 1369، تاریخ طبری، ج 5، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
فیاض، علی اکبر، 1378، تاریخ اسلام، تهران: دانشگاه تهران.
کولسنیکف، آ. ای، 1357، ایران در آستانه یورش تازیان، ترجمه: م. ر. یحیایی، تهران: آگاه.
کیانی، محمد یوسف، 1379، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، تهران: سمت.
لسترنج، گی، 1377، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، بین النهرین، ایران و آسیای مرکزی از زمان فتوحات مسلمین تا ایام تیمور، برگردان: محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
لمبتون، آن، 1372، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: نشر نی.
محمدی ملایری، محمد، 1379، تاریخ و فرهنگ ایران، دل ایرانشهر، ج 3، بخش 2، تهران: توس.
محیط طباطبائی، محمد، 1337، روابط ایران و یمن، نشریه وزارت امور خارجه ایران، ش 8، دوره دوم.
_______________، 1367، تطور حکومت در ایران بعد از اسلام، تهران: بعثت.
مجتهدزاده، پیروز، 1349، شیخ نشین‌های خلیج فارس، تهران: عطایی.
_______، 1374، "نگاهی به جغرافیای تاریخی خلیج فارس"، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، سال 8 و 7 فروردین و اردیبهشت.
مرادیان، خدا مراد، 1355، کشور حیره در قلمرو شاهنشاهی ساسانیان از 226 تا 632 میلادی، تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی.
مشکور، محمدجواد، 1372، فرهنگ فرق اسلامی، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
ممتحن، حسینعلی، 1368، نهضت شعوبیه یا جنبش ملی ایرانیان در برابر خلافت اموی و عباسی، تهران: باورداران.
هاولی، دونالد، 1377، دریای پارس و سرزمین‌های سواحل متصالح، ترجمه: حسن زنگنه، قم: مرکز بوشهرشناسی با همکاری انتشارات همسایه.
وایت هاوس، دیوید و آندره ویلیامسون، 1355، بازرگانی دریایی ساسانیان، ترجمه: ملکیان، تهران: کشتی رانی آریا.
Duri, A, 1987, The Historical Formation of the Arab Nation, groom Hellm, New york.
Whitehouse, 1971, Siraf, a Sasanian Port, Antiquity, N 45.
Wilkinson, J.C, 1975, The Journal of Oman, Journal of Oman Studies, Vol1.