نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه خوارزمی تهران

2 کارشناس ارشد تاریخ

چکیده

همزمان با فرمانروایی قاجارها بر ایران و گسترش ارتباط میان ایرانیان و سایر نقاط دنیا و نیز آشنایی آنان با اصول جدید تمدنی و رویارویی نخبگان و جهانگردان ایرانی با مدرنیته و پدید آمدن گفتمان جدید فکری و سیاسی و همچنین امکان مشاهدة مستقیم ایرانیان از جوامع اروپایی، انتقال اطلاعات کسب شده به صورت شفاهی و کتبی فراهم آمد که حاصل این مشاهدات، نخستین تصاویر و صورت‌های ذهنی ایرانیان از تمدن جدید را در میان آنها ایجاد کرد. سفرنامه‌های مربوط به آغاز این دوره به عنوان پیشگامان عقل مدرن ایرانی، شامل برداشت­ها و مشاهدات از جوامع پیشرفتة آن روزگار را به صورت خام و با بیان روایتی و توصیفی، به دولتمردان و به‌ویژه پادشاهان قاجار منعکس کرد. نویسندگان، غالباً مطالعه و توجه به این متون و توصیه‌های آنها را در نوسازی و پیشرفت بهتر ایران انتظار داشتند. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و نیز بهره‌وری از منابع کتابخانه‌ای کوشش شده است که با تحلیل سفرنامه­های ایرانیان ابتدای دوره قاجار (از تشکیل این سلسله تا اوایل عصر ناصری) صورت‌های ذهنی ایرانیان از تمدن جدید و پیشرفت­های دول اروپایی، واکاوی و میزان تأثیر این نوشته‌ها بر ناصرالدین شاه قاجار بررسی شود.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
آجودانی، ماشاءالله، 1384، مشروطه ایرانی، چاپ دوم، تهران: نشر اختران.
آزاد ارامکی، تقی، 1380، مدرنیته ایرانی، تهران: اجتماع.
ارمنی، داود خان، 1382، فردنامه پاریس، چاپ اول، به کوشش: ایرج افشار، تهران: انوشه.
اسمیت، آنتونی، 1369، ماهی سفید کور در ایران، ترجمه: محمود نبی‌زاده، تهران: گسترده.
اصفهانی، ابوطالب بن محمد، 1383، مسیر طالبی یا سفرنامه میرزا ابوطالب خان، چاپ چهارم، به کوشش: حسین خدیو جم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
افشار، میرزا مصطفی، 1349، سفرنامه خسرو میرزا به پطرزبورغ، به کوشش: محمد گلبن، تهران: مستوفی.
اعتصام‌الملک، خانلرخان، 1351، سفرنامه میرزا خانلرخان، به کوشش: منوچهر محمودى، تهران: وزارت امور خارجه.
امانت، عباس، 1393، قبله عالم، چاپ پنجم، ترجمه: حسین کامشاد، تهران: نشر کارنامه.
امین‌الدوله، فرخ خان، 1361، مخزن الوقایع، به کوشش: کریم اصفهانیان و قدرت‌الله روشنی، تهران: اساطیر.
ایلچی، میرزا ابوالحسن خان، 1364، حیرت­نامه، به کوشش: حسن مرسل وند، تهران: نشر رسا.
بلوشر، ویپرت، 1369، سفرنامه بلوشر، چاپ دوم، ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
بهبهانی، ابوطالب، 1388، منهاج العلی، چاپ اول، به کوشش: حوریه سعیدی، تهران: میراث مکتوب.
پیرزاده، محمدعلی بن محمداسماعیل، 1360، سفرنامه حاجی پیرزاده، به کوشش: حافظ فرمانفرمائیان، تهران: انتشارات بابک.
حائری، عبدالهادی، 1381، نخستین رویارویی­های اندیشه‌گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر.
راوندی، مرتضی، 1355، تاریخ اجتماعی ایران، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
رایت، دنیس، 1383، انگلیسی­ها در میان ایرانیان، ترجمه: غلامحسین صدری افشار، تهران: اختران.
زیبا کلام، صادق، 1386، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، تهران: روزنه.
__________، 1387، سنت و مدرنیته، تهران: روزنه.
سالور، عبدالصمد میرزا، 1374، سفرنامه عبدالصمد میرزا سالور عزالدوله به اروپا، تهران: نامک.
سریع­القلم محمود، 1377، "مبانی عشیره­ای فرهنگ سیاسی ایران"، مجله سیاسی و اقتصادی، شماره 136-135.
سیاح، حمید، 1359، خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت، به کوشش: سیف‌الله گلکار، تهران: امیرکبیر.
شوشتری، میرعبدالطیف، 1363، تحفه العالم، تهران: طهوری.
علوی شیرازی، محمدهادی، [بی‌تا]، سفرنامه میرزا ابوالحسن خان ایلچی به روسیه (دلیل السفرا)، به کوشش: محمد گلبن، تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا.
فریزر، جیمز بیلی، 1364، سفرنامه فریزر معروف به سفر زمستانی از مرز ایران تا تهران و دیگر شهرهای ایران، ترجمه و حواشی: منوچهر امیری، تهران: توس.
قانون‌پرور، محمدرضا، 1382، شناخت ناشناخته، ترجمه: حسین اردستانی، مجله گفتمان، شماره 8.
کارلا، سرنا، 1362، آدم­ها و آیین­ها در ایران، ترجمه: ع. ا. سعیدی، تهران: ناجا.
کرزن، جرج، 1349، ایران و قضیه ایران، ترجمه: وحید مازندرانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کرمانشاهی، آقا احمد، 1373، مرآت­الاحوال جهان نما، ج 1، به کوشش: وحید بهبهانی، قم: انصاریان.
گروته، هوگو، 1369، سفرنامه گروته، ترجمه: مجید جلیلوند، تهران: مرکز.
مستوفی، عبدالله، ۱۳۷۱، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران: انتشارات زوار.
معتمددزفولی، فرامرز، 1390، تاریخ اندیشه جدید ایرانی، سفرنامه­های ایرانیان به فرنگ، تهران: شیرازه.
منصوربخت، قباد، 1387، "نخستین دریافت­های ایرانیان از تمدن جدید و تأثیر نظری و عملی آن در الگوی نوسازی امیرکبیر"، تاریخ ایران، شماره 5، ص 59.
میرزا بزرگ قائم مقام، عیسی بن حسن، 1392، رساله جهادیه، قم: عطف.
میرسپاسی، علی، 1394، تأملی در مدرنیته ایرانی، ترجمه: جلال توکلیان، تهران: ثالث.
نایب‌الایاله، رضاقلی میرزا، 1373، سفرنامه رضاقلی میرزا نایب‌الایاله، چاپ سوم، به تصحیح: اصغر فرمانفرمایی قاجار، تهران: اساطیر.
ورهرام، غلامرضا، 1369، تاریخ سیاسی و سازمان­های اجتماعی ایران در عصر قاجار، چاپ دوم، تهران: معین.