نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
نویسندگان
1 استاد تاریخ دانشگاه لرستان
2 دانشگاه فرهنگیان یاسوج
3 کارشناس ارشد تاریخ مطالعات قفقاز و آسیای مرکزی دانشگاه تهران
چکیده
قفقاز از زمان باستان تاکنون دارای اهمیت راهبردی بوده است و قدرتهای بزرگ مختلفی از جمله ایران، عثمانی و روسیه تزاری برای چندین سده بر سر تسلط آن با یکدیگر در کشمکش بودند. این منطقه همواره جایگاه ویژه‌ای در سیاستهای زمامداران ایرانی داشته است و آنان با توجه به میزان قدرت‌شان، در گسترش نفوذ و تثبیت حاکمیت خود در قفقاز به تکاپو میپرداختند. سقوط دولت صفوی در ایران و فقدان حکومت مرکزی قدرتمند، قفقاز را صحنه منازعات و رقابت دولتهای عثمانی و روسیه با ایران نمود. دولت عثمانی به بهانه حمایت از همکیشان سنی خود و دولت روسیه به بهانه حمایت از مسیحیان قفقاز، شروع به قدرتنمایی و تصرف نواحی مختلف این منطقه کردند. ظهور نادر در صحنه سیاسی ایران سبب شد که این دولتها، بر سر مسائل قفقاز با وی وارد منازعات جدی و بلندمدت شوند. نادرشاه به مدت یک دهه با جنگهای طولانیمدت در اران، شروان، ایروان، گرجستان و داغستان توانست حاکمیت ایران بر قفقاز را احیاء کند. هدف این مقاله، بررسی فتوحات سیاسی و نظامی نادر، پیش و پس از رسیدن به سلطنت در منطقه قفقاز است که به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. یافته پژوهش حاضر حاکی از آن است که سیاستهای واقعگرایانه و حسابشده نادرشاه در قفقاز، ضمن برقراری حاکمیت دگرباره ایران بر این منطقه، جدایی قفقاز از ایران را تا اوایل دوره قاجاریه به تعویق انداخت.
کلیدواژه‌ها
منابع و مأخذ
آرنوا، م. ر. و ک. اشرافیان، ١٣56، دولت نادر شاه افشار، ترجمه: حمید امین، تهران: شبگیر.
آقاناسیان، سرژ، 1370، ارمنستان، آذربایجان و گرجستان از استقلال تا استقرار رژیم شوروی (1917- 1923)، ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: معین.
آکینر، شیرین، ١٣6٧، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، با ضمیمه اقوام ترک غیرمسلمان اتحاد شوروی، ترجمه: محمدحسین آریا، تهران: علمی و فرهنگی.
آوری، پیتر و دیگران، ١٣٨٧، تاریخ ایران کمبریج دوره افشار، زند و قاجار، ترجمه: مرتضی ثاقبفر، تهران: جامی.
آهنگران، امیر، 1387، «جایگاه قفقاز در سیاست خارجی نادرشاه»،تاریخ روابط خارجی ایران، شماره 37، ۵۱- ۲۴.
استرآبادی، میرزامهدیخان، ١٣7٧، جهانگشای نادری، به اهتمام: عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
________________، ١٣84، درّه نادره: تاریخ عصر نادرشاه، به اهتمام: جعفر شهیدی، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، 1364، تاریخ منتظم ناصری، ج ۲، به‌تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
اکسورثی، مایکل، 1388، ایران در عصر نادر، ترجمه: امیر نیاکویی و صادق زیباکلام، تهران: روزنه.
امیر احمدیان، بهرام، ١٣76، جغرافیای قفقاز، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی.
____________، ١٣٨1، جغرافیای کامل قفقاز، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
____________، ١٣7٧، جغرافیای گرجستان، تهران: الهدی.
____________، ١٣٨3، گرجستان در گذر تاریخ، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
باکیخانف، عباسقلیآقا 1383، گلستان ارم، تاریخ شیروان و داغستان از آغاز تا جنگهای ایران و روس، تهران: ققنوس.
بهمنمیرزا قاجار، 1384، شکرنامه شاهنشاهی تاریخ ششصد ساله قفقاز، به‌تصحح: حسین احمدی، تهران: وزارت امور خارجه مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
بیانی، خانبابا، ١٣79، تاریخ نظامی ایران، جنگهای دوره صفویه، تهران: طلوع قلم.
پاسدرماجیان، هراند، 1366، تاریخ ارمنستان، ترجمه: محمد قاضی، تهران: تاریخ ایران.
پورصفر، علی، ١٣7٧، حکومتهای محلی قفقاز در عصر قاجار، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
تقوی اصل، عطا، ١٣79، ژئوپلتیک جدید ایران؛ از قزاقستان تا گرجستان، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی وزارت امور خارجه.
تهرانی وارد، محمدشفیع، 1369، تاریخ نادرشاهی "نادرنامه"، بهاهتمام: رضا شعبانی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
حزین لاهیجی، محمدعلیبن ابیطالب، 1377، رسائل حزین لاهیجی، به کوشش: علی اوجبی و همکاران، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
______________________، 1375، تاریخ و سفرنامه حزین، محقق و مصحح: علی دوانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
دهقاننژاد، مرتضی، لقمان دهقان نیری و رمان سمباتیان، 1388، «سیاست مذهبی نادرشاه در قفقاز»، تاریخ اسلام وایران، دوره 19، شماره 3 (پیاپی 79)، ۹۴- ۶۷.
رضازاده شفق، صادق، 1388، نادرشاه، چاپ سوم، تهران: نیکفرجام.
سردارینیا، صمد، ١٣٨٧، قرهباغ در گذرگاه تاریخ، [بیجا]: نیا (نیما).
شاهعزیز، یرواند، 2003،ایروان قدیم، ایروان: [بینا].
شعبانی، رضا، 1377، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوره افشاریه و زندیه، تهران: سمت.
شیروانی، زینالعابدین، ١٣29، ریاضالسیاحه، تهران: کتابخانه سنایی.
شمیم، علیاصغر، ١٣75، از نادر تا کودتای رضاخان میرپنج، تهران: مدبر.
فلسفی، نصرالله، 1391، «عصر نادرشاه به روایت آبراهام کرتی خلیفه اجمیادزین»، دوهفتهنامه هویس، شماره 142.
فهرستی، زهرا، 1389، «بررسی آثار تمدن ایرانی- شیعی در منطقه ارمنستان (2)»، شیعهشناسی، سال هشتم، شماره 31، ۱۰۸- ۶۹.
قولیف، ن، ١٣53، تاریخ آذربایجان از پیدایی انسان تا رسایی فئودالیسم، ترجمه: حسین صدیق، تهران: گوتنبرگ.
قدوسی، محمدحسین ١٣78، نادرنامه، تهران: دنیای کتاب.
کلوستر، آ. دو، ١٣46، تاریخ نادرشاه، ترجمه: محمدباقر امیرخانی، تبریز: کتابفروشی سروش.
لکهارت، لارنس، 2537، نادرشاه، چ دوم، ترجمه و اقتباس: مشفق همدانی، تهران: امیرکبیر.
لمبتون، آن.ک. اس. ١٣62، مالک و زارع در ایران، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگی.
مروی وزیر مرو، محمدکاظم، ١٣74، عالمآرای نادری، چاپ سوم، به‌تصحیح: محمدامین ریاحی تهران: علمی و علم.
مستوفیالممالک، محمدحسن، 1392، رساله کیفیت جمع مالگذاری و جمعیت ایران در عهد شاه سلطانحسین صفوی، در: دو رساله در جغرافیای تاریخی، به کوشش: مهدی راونجی، قم: ابتکار دانش.
________________، 1375، زبدهالتواریخ، به کوشش: بهروز گودرزی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مقتدر، غلامحسین، ١٣39، نبرد بزرگ نادرشاه، تهران: دنیای کتاب.
مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، 1378، راهنمای کشورهای مستقل مشترک‌المنافع و جمهوریهای بالتیک،تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
میرزا سمیعا، ١٣68، تذکرهالملوک، به کوشش: محمد دبیرسیاقی و سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی بر تذکرهالملوک، ترجمه: مسعود رجبنیا، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
میمندی‌نژاد، محمدحسین، ١٣74، زندگی پرماجرای نادر شاه، بدرقه جاویدان.
مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ، ١٣٨1، ایران در زمان نادر شاه، ترجمه: رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
___________________، ١٣٨٧، تاریخچه نادرشاه، ترجمه: غلامرضا رشید یاسمی، گردآورنده: علیاصغر عبداللهی، تهران: دنیای کتاب.
___________________، 1387، شاهان شروان و امیران دربند (تاریخ شروان و دربند سده چهارمهجری)، چاپ دوم، ترجمه: محسن خادم، تهران: کتاب مرجع.
نصیری مشکینی، قدیر، ۱۳۷۹، «چالشها و بایستههای تحرک جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی و قفقاز»، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال نهم، شماره ۲۹.
نوایی، عبدالحسین، 1368، نادر شاه و جانشینانش، تهران: زرین.
ورجاوند، پرویز، 1378، ایران و قفقاز (ارّان و شروان)، تهران: قطره.
هدایت، رضاقلیخان، تاریخ روضهالصفای ناصری، ج 8، به‌تصحیح: جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.
هنوی، جونس، 1365، زندگی نادرشاه، ترجمه: اسماعیل دولتشاهی، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
هوسپیان، شاهن، 1385، «نگاهی مختصر به تاریخ ایروان»، فصلنامه فرهنگی پیمان، سال دهم، شماره 37.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، 1379، تاریخ روابط خارجی ایران از دوره صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم، تهران: امیرکبیر.
یوسفجمالی، محمدکریم، 1390، «هجومهای نادر شاه به داغستان و پیامدهای آن»،مسکویه، س 4، شماره 12، 2۳۷- 2۱۱.
LEO 1949, Hayots Patmutyun, hator III, Yerevan, HSSR Gituyunneri, Akade miayi Hratarakchutyun, 1946.8, Petrushevsk,C111.
Toynbee, Arnold 2003, Civilizatsia pered sudom istorii, perevod zharkova, kharitonovicha, kisileva, moskva, airis press.
Tucker, Ernest, 2006, Nadir Shah,s quest for legitimacyin post- safavid iran, Gainesville, University press of florida.
منابع و مأخذ
آرنوا، م. ر. و ک. اشرافیان، ١٣56، دولت نادر شاه افشار، ترجمه: حمید امین، تهران: شبگیر.
آقاناسیان، سرژ، 1370، ارمنستان، آذربایجان و گرجستان از استقلال تا استقرار رژیم شوروی (1917- 1923)، ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: معین.
آکینر، شیرین، ١٣6٧، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، با ضمیمه اقوام ترک غیرمسلمان اتحاد شوروی، ترجمه: محمدحسین آریا، تهران: علمی و فرهنگی.
آوری، پیتر و دیگران، ١٣٨٧، تاریخ ایران کمبریج دوره افشار، زند و قاجار، ترجمه: مرتضی ثاقبفر، تهران: جامی.
آهنگران، امیر، 1387، «جایگاه قفقاز در سیاست خارجی نادرشاه»،تاریخ روابط خارجی ایران، شماره 37، ۵۱- ۲۴.
استرآبادی، میرزامهدیخان، ١٣7٧، جهانگشای نادری، به اهتمام: عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
________________، ١٣84، درّه نادره: تاریخ عصر نادرشاه، به اهتمام: جعفر شهیدی، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، 1364، تاریخ منتظم ناصری، ج ۲، به‌تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
اکسورثی، مایکل، 1388، ایران در عصر نادر، ترجمه: امیر نیاکویی و صادق زیباکلام، تهران: روزنه.
امیر احمدیان، بهرام، ١٣76، جغرافیای قفقاز، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی.
____________، ١٣٨1، جغرافیای کامل قفقاز، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
____________، ١٣7٧، جغرافیای گرجستان، تهران: الهدی.
____________، ١٣٨3، گرجستان در گذر تاریخ، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
باکیخانف، عباسقلیآقا 1383، گلستان ارم، تاریخ شیروان و داغستان از آغاز تا جنگهای ایران و روس، تهران: ققنوس.
بهمنمیرزا قاجار، 1384، شکرنامه شاهنشاهی تاریخ ششصد ساله قفقاز، به‌تصحح: حسین احمدی، تهران: وزارت امور خارجه مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
بیانی، خانبابا، ١٣79، تاریخ نظامی ایران، جنگهای دوره صفویه، تهران: طلوع قلم.
پاسدرماجیان، هراند، 1366، تاریخ ارمنستان، ترجمه: محمد قاضی، تهران: تاریخ ایران.
پورصفر، علی، ١٣7٧، حکومتهای محلی قفقاز در عصر قاجار، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
تقوی اصل، عطا، ١٣79، ژئوپلتیک جدید ایران؛ از قزاقستان تا گرجستان، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی وزارت امور خارجه.
تهرانی وارد، محمدشفیع، 1369، تاریخ نادرشاهی "نادرنامه"، بهاهتمام: رضا شعبانی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
حزین لاهیجی، محمدعلیبن ابیطالب، 1377، رسائل حزین لاهیجی، به کوشش: علی اوجبی و همکاران، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
______________________، 1375، تاریخ و سفرنامه حزین، محقق و مصحح: علی دوانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
دهقاننژاد، مرتضی، لقمان دهقان نیری و رمان سمباتیان، 1388، «سیاست مذهبی نادرشاه در قفقاز»، تاریخ اسلام وایران، دوره 19، شماره 3 (پیاپی 79)، ۹۴- ۶۷.
رضازاده شفق، صادق، 1388، نادرشاه، چاپ سوم، تهران: نیکفرجام.
سردارینیا، صمد، ١٣٨٧، قرهباغ در گذرگاه تاریخ، [بیجا]: نیا (نیما).
شاهعزیز، یرواند، 2003،ایروان قدیم، ایروان: [بینا].
شعبانی، رضا، 1377، تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوره افشاریه و زندیه، تهران: سمت.
شیروانی، زینالعابدین، ١٣29، ریاضالسیاحه، تهران: کتابخانه سنایی.
شمیم، علیاصغر، ١٣75، از نادر تا کودتای رضاخان میرپنج، تهران: مدبر.
فلسفی، نصرالله، 1391، «عصر نادرشاه به روایت آبراهام کرتی خلیفه اجمیادزین»، دوهفتهنامه هویس، شماره 142.
فهرستی، زهرا، 1389، «بررسی آثار تمدن ایرانی- شیعی در منطقه ارمنستان (2)»، شیعهشناسی، سال هشتم، شماره 31، ۱۰۸- ۶۹.
قولیف، ن، ١٣53، تاریخ آذربایجان از پیدایی انسان تا رسایی فئودالیسم، ترجمه: حسین صدیق، تهران: گوتنبرگ.
قدوسی، محمدحسین ١٣78، نادرنامه، تهران: دنیای کتاب.
کلوستر، آ. دو، ١٣46، تاریخ نادرشاه، ترجمه: محمدباقر امیرخانی، تبریز: کتابفروشی سروش.
لکهارت، لارنس، 2537، نادرشاه، چ دوم، ترجمه و اقتباس: مشفق همدانی، تهران: امیرکبیر.
لمبتون، آن.ک. اس. ١٣62، مالک و زارع در ایران، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگی.
مروی وزیر مرو، محمدکاظم، ١٣74، عالمآرای نادری، چاپ سوم، به‌تصحیح: محمدامین ریاحی تهران: علمی و علم.
مستوفیالممالک، محمدحسن، 1392، رساله کیفیت جمع مالگذاری و جمعیت ایران در عهد شاه سلطانحسین صفوی، در: دو رساله در جغرافیای تاریخی، به کوشش: مهدی راونجی، قم: ابتکار دانش.
________________، 1375، زبدهالتواریخ، به کوشش: بهروز گودرزی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مقتدر، غلامحسین، ١٣39، نبرد بزرگ نادرشاه، تهران: دنیای کتاب.
مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، 1378، راهنمای کشورهای مستقل مشترک‌المنافع و جمهوریهای بالتیک،تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
میرزا سمیعا، ١٣68، تذکرهالملوک، به کوشش: محمد دبیرسیاقی و سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی بر تذکرهالملوک، ترجمه: مسعود رجبنیا، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
میمندی‌نژاد، محمدحسین، ١٣74، زندگی پرماجرای نادر شاه، بدرقه جاویدان.
مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ، ١٣٨1، ایران در زمان نادر شاه، ترجمه: رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
___________________، ١٣٨٧، تاریخچه نادرشاه، ترجمه: غلامرضا رشید یاسمی، گردآورنده: علیاصغر عبداللهی، تهران: دنیای کتاب.
___________________، 1387، شاهان شروان و امیران دربند (تاریخ شروان و دربند سده چهارمهجری)، چاپ دوم، ترجمه: محسن خادم، تهران: کتاب مرجع.
نصیری مشکینی، قدیر، ۱۳۷۹، «چالشها و بایستههای تحرک جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی و قفقاز»، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال نهم، شماره ۲۹.
نوایی، عبدالحسین، 1368، نادر شاه و جانشینانش، تهران: زرین.
ورجاوند، پرویز، 1378، ایران و قفقاز (ارّان و شروان)، تهران: قطره.
هدایت، رضاقلیخان، تاریخ روضهالصفای ناصری، ج 8، به‌تصحیح: جمشید کیانفر، تهران: اساطیر.
هنوی، جونس، 1365، زندگی نادرشاه، ترجمه: اسماعیل دولتشاهی، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
هوسپیان، شاهن، 1385، «نگاهی مختصر به تاریخ ایروان»، فصلنامه فرهنگی پیمان، سال دهم، شماره 37.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، 1379، تاریخ روابط خارجی ایران از دوره صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم، تهران: امیرکبیر.
یوسفجمالی، محمدکریم، 1390، «هجومهای نادر شاه به داغستان و پیامدهای آن»،مسکویه، س 4، شماره 12، 2۳۷- 2۱۱.
LEO 1949, Hayots Patmutyun, hator III, Yerevan, HSSR Gituyunneri, Akade miayi Hratarakchutyun, 1946.8, Petrushevsk,C111.
Toynbee, Arnold 2003, Civilizatsia pered sudom istorii, perevod zharkova, kharitonovicha, kisileva, moskva, airis press.
Tucker, Ernest, 2006, Nadir Shah,s quest for legitimacyin post- safavid iran, Gainesville, University press of florida.
)