نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسندگان

1 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان

2 دانش‌آموخته دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام/ کارشناس معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

چکیده

گزارش­های سیاحان اروپایی این نکته را آشکار می­سازد که در خلال تماس­های دیپلماتیک و روابط تجاری ایران و غرب در عصر صفویه، مراودات فرهنگی و هنری نیز رخ داده که البته دامنه آن گسترده نبوده است. این رفت­وآمدها و گزارش­های سفرنامه­ایِ حاصل از آن، ابعاد گوناگونی از وجوه تمدنی ایران را بازتاب داده و به اروپا شناسانده­ است؛ چنانکه برخی از وجوه تمدنی اروپا را در مقام مقایسه و تطبیق با ایران به­دست داده­ است. هدف مقاله، بررسی نمودها و اَشکال تعاملات فرهنگی و هنری میان ایران و اروپا در عصر صفویه به روش توصیفی- تحلیلی است. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که گسترش روابط ایران و اروپا در این دوره، نوعی تعاملات فرهنگی و هنری را نیز  بین طرفین دامن زد که موجب آشنایی ایرانیان با برخی از وجوه فرهنگ و هنر اروپایی در حوزه نقاشی، موسیقی و کالاهای گوناگون گردید و تحولاتی را در فرهنگ و هنر ایرانی پدید آورد. اروپائیان نیز در همین حوزه­ها و در گفتگوهای علمی، ترجمه برخی از آثار ادبی به زبان­های اروپایی، انتقال آثار هنری ایرانی و بازتاب شیوه زندگی و فرهنگ مردم ایران به اروپا، در آشنایی و تعامل غرب با ایران عصر صفویه تلاش داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

فارسی:
آذر بیگدلی، لطفعلی ­بیگ، 1378، آتشکده آذر، به­کوشش: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
آژند، یعقوب، 1385، مکتب نگارگری اصفهان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و فرهنگستان هنر.
----------، 1379، "نوآوری و تجدد در عصر صفوی (1134-1038ق.)"، هنرهای زیبا، دوره1، ش7، صص 11-4.
آقامحمد زنجانی، مهدی (ترجمه و تنظیم)، 1382، اسناد روابط تاریخی ایران و پرتغال (سال­های 1500 تا 1758)، تهران: وزارت امور خارجه.
آنترمونی، جان بل، 1397، سفرنامه جان بل آنترمونی، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
ادواردز، آرتور، 1396، سفرنامه، در:  سفرنامه­های انگلیسی­ها در ایران، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
استودارت، رابرت، 1339، «سفرنامه استودارت»، ترجمه: احمد توکلی، در: فرهنگ ایران­زمین، ش8، صص 220-161.
اسمیت، یان، 1356، سفرنامه یان اسمیت، در: اولین سفرای ایران و هلند، ترجمه و نگارش: ویلم فلور، به­کوشش: داریوش مجلسی و حسین ابوترابیان، تهران: طهوری.
اشترویس، یوهان، 1396، سفرنامه یوهان اشترویس، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک تهران.
اقبال آشتیانی، عباس، 1325، "اولین دوربین نجومی جدید در ایران"، یادگار، س2، ش10، صص 36-33.
اولئاریوس، آدام، 1369، سفرنامه، ترجمه: حسین کردبچه، تهران: کتاب برای همه.
بابایان، آنی، 1386، "نقاشی دیواری جلفای نو اصفهان"، مجموعه مقالات نگارگری: گردهمایی مکتب اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر، صص 285-271.
بلو، دیوید، 1390، شاه عباس: پادشاه سنگدلی که به افسانه بدل شد، ترجمه: شهربانو صارمی، تهران: ققنوس.
بیات، اروج­ بیک، 1338، دون ژوان ایرانی، با حواشی و یادداشت­های: لسترنج، ترجمه: مسعود رجب­نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
تاورنیه، ژان باتیست، 1369، سفرنامه، ترجمه: ابوتراب نوری، به‌تصحیح: حمید ارباب شیرانی، ]بی­جا[: سنایی- تأیید.
تحویلیان، حسین، 1387، مکتب نقاشی صفوی اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
جملی کارری، جووانی فرانچسکو، 1383، سفرنامه، ترجمه: عباس نخجوانی وعبدالعلی کارنگ، تهران: علمی و فرهنگی.
جنکینسون، آنتونی، 1396، سفرنامه، در: سفرنامه­های انگلیسی­ها در ایران، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
حائری، عبدالهادی، 1367، نخستین رویارویی­های اندیشه­گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر.
حسن، زکی‌محمد، 1366، تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، ترجمه: محمدعلی خلیلی، تهران: اقبال.
--------------، 1328، تاریخ نقاشی در ایران، ترجمه: ابوالقاسم سحاب، تهران: دانش.
حسن­خانی، محمد، 1386، "دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آن در سیاست خارجی کشورها"، دانش سیاسی، ش2، پائیز و زمستان، صص 148- 135.
حیدری، عبادالله، 1384، "آدام اولئاریوس پیشتاز سفرنامه­نویسان آلمانی در ایران"، مجله دانشکده علوم انسانی دانشگاه امام حسین (ع)، س 14، ش 58، مرداد و شهریور، صص 135-117.
دالساندری، وینچنتو، 1381، سفرنامه، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
دلاواله، پیترو، 1370، سفرنامه، ترجمه: شجاع‌الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
----------، 1380، سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمه: محمود بهفروزی، تهران: قطره.
دلند، آندره دولیه، 2535، زیبایی­های ایران، ترجمه: محسن صبا، تهران: انجمن دوستداران کتاب.
دیندو، بولانتا شیراکوفکا، 1385، "نفوذ فرهنگ و هنر ایران در فرهنگ و هنر لهستان در عصر صفوی"، برگردان: بدرالسادات علیزاده مقدم، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، ش26 و 27، بهار و تابستان، صص 34-21.
ذکا، یحیی، 1341، "محمدزمان"، مجله سخن، ش 10-9، صص 1016-1007.
رابینسون، ب. و.، 1376، هنر نگارگری ایران، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: مولی.
سانسون، 1346، سفرنامه، ترجمه: تقی تفضلی، تهران: ابن­سینا.
شاردن، ژان، 1372، 1374، 1375، سفرنامه شاردن، 5 جلد، ترجمه: اقبال یغمایی، تهران: توس.
شرلی، آنتونی و رابرت شرلی، 1378، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه: آوانس، به­کوشش: علی دهباشی، تهران: به­دید.
شوستر والسر، سیبیلا، 1364، ایران صفوی از دیدگاه سفرنامه­های اروپائیان، ترجمه: غلامرضا ورهرام، تهران: امیرکبیر.
فضل‌وزیری، شهره، 1387، "رودوزی­های اصفهان عصر صفوی"، مجموعه مقالات هنرهای صناعی: گردهمایی مکتب اصفهان، به­کوشش: بهنام صدری، تهران: فرهنگستان هنر، صص 380-371.
فلسفی، نصرالله، 1369، زندگانی شاه عباس اول، تهران: علمی.
فلور، ویلم، 1356، اولین سفرای ایران و هلند، به­کوشش: داریوش مجلسی و حسین ابوترابیان، تهران: طهوری.
فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا، 1363، سفرنامه، ترجمه: غلامرضا سمیعی، تهران: نو.
فیدالگو، گریگوریو پره­یرا، 1357، گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی، ترجمه: پروین حکمت، تهران: دانشگاه تهران.
کاتف، فدت آفاناس یویچ، 1356، سفرنامه، ترجمه: محمدصادق همایونفرد، تهران: کتابخانه ملی.
کمپفر، انگلبرت، 1363، سفرنامه ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
لکهارت، لارنس، 1368، انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، چ3، ترجمه: مصطفی­قلی عماد، تهران: مروارید.
لئو، 1934م.، کاپیتال خواجه­ها، ج1، ایروان: ملی.
مرادویچ، صفر، 1394، سفرنامه صفر مرادویچ، ترجمه: حمید حاجیان­پور و منصور چهرازی، تهران: آژنگ.
ممبره، میکله، 1393، سفرنامه میکله ممبره، ترجمه: ساسان طهماسبی، اصفهان: بهتاپژوهش.
منتسکیو، شارل لوثی دوسکوندن، 1400، نامه­های ایرانی، ترجمه: محمد مجلسی، تهران: دنیای نو.
منشی، اسکندر بیگ، 1377، تاریخ عالم­آرای عباسی، به‌تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
میثمی، حسین، 1389، موسیقی عصر صفوی، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری "متن".
میناسیان، لئون، 1356، "استاد میناس نقاش مشهور جلفا"، هنر و مردم، ش179، صص 30-28.
نوایی، عبدالحسین، 1370، ایران و جهان از مغول تا قاجاریه، تهران: هما.
نوایی، عبدالحسین، 1360، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از سال 1038 تا 1105ق.، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
هربت، موریس، 1362، محمدرضا بیک سفیر ایران در دربار لوئی چهاردهم، ترجمه: عبدالحسین وجدانی، به‌کوشش: همایون شهیدی، تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ ایران.
هوویان، آندرانیک، 1384، ارمنیان ایران، تهران: هرمس.
 
لاتین:
Bruin, Cornelis de, 1711, Reisen over Moskovie door Persie en Indien, Amsterdam: Willem en David George.
Chick, Sir H. (ed. And trans) A. 1939, Chronicle of the Carmelites in Persia and the Papal mission of the XVIIth and XVIIIth centuries, London, LTD.
Floor, Willem, 1989, "Dutch Painters in Iran", Persian, Vol. 8, PP.145-161.
Herbert, Thomas, 1928, Thomas Herbert Travels in Persia 1627-29, Abridged & Edited by: Sir William Foster, London: George Routledge & Sons, LTD.
Schefer, Ch., 1890, introduction to: Estat de la Perse en 1660, authored by: Raphael du Mans, Paris, L, Ecole des Langues Orientales Vivantes.
Valle, Pietro della, 1628, Delle Conditioni di Abbas Re di Persia, Venetia: Von Lisenza de, Superiori, e priuilegio.
 
.
فارسی:
آذر بیگدلی، لطفعلی ­بیگ، 1378، آتشکده آذر، به­کوشش: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
آژند، یعقوب، 1385، مکتب نگارگری اصفهان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و فرهنگستان هنر.
----------، 1379، "نوآوری و تجدد در عصر صفوی (1134-1038ق.)"، هنرهای زیبا، دوره1، ش7، صص 11-4.
آقامحمد زنجانی، مهدی (ترجمه و تنظیم)، 1382، اسناد روابط تاریخی ایران و پرتغال (سال­های 1500 تا 1758)، تهران: وزارت امور خارجه.
آنترمونی، جان بل، 1397، سفرنامه جان بل آنترمونی، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
ادواردز، آرتور، 1396، سفرنامه، در:  سفرنامه­های انگلیسی­ها در ایران، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
استودارت، رابرت، 1339، «سفرنامه استودارت»، ترجمه: احمد توکلی، در: فرهنگ ایران­زمین، ش8، صص 220-161.
اسمیت، یان، 1356، سفرنامه یان اسمیت، در: اولین سفرای ایران و هلند، ترجمه و نگارش: ویلم فلور، به­کوشش: داریوش مجلسی و حسین ابوترابیان، تهران: طهوری.
اشترویس، یوهان، 1396، سفرنامه یوهان اشترویس، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک تهران.
اقبال آشتیانی، عباس، 1325، "اولین دوربین نجومی جدید در ایران"، یادگار، س2، ش10، صص 36-33.
اولئاریوس، آدام، 1369، سفرنامه، ترجمه: حسین کردبچه، تهران: کتاب برای همه.
بابایان، آنی، 1386، "نقاشی دیواری جلفای نو اصفهان"، مجموعه مقالات نگارگری: گردهمایی مکتب اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر، صص 285-271.
بلو، دیوید، 1390، شاه عباس: پادشاه سنگدلی که به افسانه بدل شد، ترجمه: شهربانو صارمی، تهران: ققنوس.
بیات، اروج­ بیک، 1338، دون ژوان ایرانی، با حواشی و یادداشت­های: لسترنج، ترجمه: مسعود رجب­نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
تاورنیه، ژان باتیست، 1369، سفرنامه، ترجمه: ابوتراب نوری، به‌تصحیح: حمید ارباب شیرانی، ]بی­جا[: سنایی- تأیید.
تحویلیان، حسین، 1387، مکتب نقاشی صفوی اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
جملی کارری، جووانی فرانچسکو، 1383، سفرنامه، ترجمه: عباس نخجوانی وعبدالعلی کارنگ، تهران: علمی و فرهنگی.
جنکینسون، آنتونی، 1396، سفرنامه، در: سفرنامه­های انگلیسی­ها در ایران، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
حائری، عبدالهادی، 1367، نخستین رویارویی­های اندیشه­گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر.
حسن، زکی‌محمد، 1366، تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، ترجمه: محمدعلی خلیلی، تهران: اقبال.
--------------، 1328، تاریخ نقاشی در ایران، ترجمه: ابوالقاسم سحاب، تهران: دانش.
حسن­خانی، محمد، 1386، "دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آن در سیاست خارجی کشورها"، دانش سیاسی، ش2، پائیز و زمستان، صص 148- 135.
حیدری، عبادالله، 1384، "آدام اولئاریوس پیشتاز سفرنامه­نویسان آلمانی در ایران"، مجله دانشکده علوم انسانی دانشگاه امام حسین (ع)، س 14، ش 58، مرداد و شهریور، صص 135-117.
دالساندری، وینچنتو، 1381، سفرنامه، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
دلاواله، پیترو، 1370، سفرنامه، ترجمه: شجاع‌الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
----------، 1380، سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمه: محمود بهفروزی، تهران: قطره.
دلند، آندره دولیه، 2535، زیبایی­های ایران، ترجمه: محسن صبا، تهران: انجمن دوستداران کتاب.
دیندو، بولانتا شیراکوفکا، 1385، "نفوذ فرهنگ و هنر ایران در فرهنگ و هنر لهستان در عصر صفوی"، برگردان: بدرالسادات علیزاده مقدم، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، ش26 و 27، بهار و تابستان، صص 34-21.
ذکا، یحیی، 1341، "محمدزمان"، مجله سخن، ش 10-9، صص 1016-1007.
رابینسون، ب. و.، 1376، هنر نگارگری ایران، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: مولی.
سانسون، 1346، سفرنامه، ترجمه: تقی تفضلی، تهران: ابن­سینا.
شاردن، ژان، 1372، 1374، 1375، سفرنامه شاردن، 5 جلد، ترجمه: اقبال یغمایی، تهران: توس.
شرلی، آنتونی و رابرت شرلی، 1378، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه: آوانس، به­کوشش: علی دهباشی، تهران: به­دید.
شوستر والسر، سیبیلا، 1364، ایران صفوی از دیدگاه سفرنامه­های اروپائیان، ترجمه: غلامرضا ورهرام، تهران: امیرکبیر.
فضل‌وزیری، شهره، 1387، "رودوزی­های اصفهان عصر صفوی"، مجموعه مقالات هنرهای صناعی: گردهمایی مکتب اصفهان، به­کوشش: بهنام صدری، تهران: فرهنگستان هنر، صص 380-371.
فلسفی، نصرالله، 1369، زندگانی شاه عباس اول، تهران: علمی.
فلور، ویلم، 1356، اولین سفرای ایران و هلند، به­کوشش: داریوش مجلسی و حسین ابوترابیان، تهران: طهوری.
فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا، 1363، سفرنامه، ترجمه: غلامرضا سمیعی، تهران: نو.
فیدالگو، گریگوریو پره­یرا، 1357، گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی، ترجمه: پروین حکمت، تهران: دانشگاه تهران.
کاتف، فدت آفاناس یویچ، 1356، سفرنامه، ترجمه: محمدصادق همایونفرد، تهران: کتابخانه ملی.
کمپفر، انگلبرت، 1363، سفرنامه ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
لکهارت، لارنس، 1368، انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، چ3، ترجمه: مصطفی­قلی عماد، تهران: مروارید.
لئو، 1934م.، کاپیتال خواجه­ها، ج1، ایروان: ملی.
مرادویچ، صفر، 1394، سفرنامه صفر مرادویچ، ترجمه: حمید حاجیان­پور و منصور چهرازی، تهران: آژنگ.
ممبره، میکله، 1393، سفرنامه میکله ممبره، ترجمه: ساسان طهماسبی، اصفهان: بهتاپژوهش.
منتسکیو، شارل لوثی دوسکوندن، 1400، نامه­های ایرانی، ترجمه: محمد مجلسی، تهران: دنیای نو.
منشی، اسکندر بیگ، 1377، تاریخ عالم­آرای عباسی، به‌تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
میثمی، حسین، 1389، موسیقی عصر صفوی، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری "متن".
میناسیان، لئون، 1356، "استاد میناس نقاش مشهور جلفا"، هنر و مردم، ش179، صص 30-28.
نوایی، عبدالحسین، 1370، ایران و جهان از مغول تا قاجاریه، تهران: هما.
نوایی، عبدالحسین، 1360، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از سال 1038 تا 1105ق.، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
هربت، موریس، 1362، محمدرضا بیک سفیر ایران در دربار لوئی چهاردهم، ترجمه: عبدالحسین وجدانی، به‌کوشش: همایون شهیدی، تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ ایران.
هوویان، آندرانیک، 1384، ارمنیان ایران، تهران: هرمس.
 
لاتین:
Bruin, Cornelis de, 1711, Reisen over Moskovie door Persie en Indien, Amsterdam: Willem en David George.
Chick, Sir H. (ed. And trans) A. 1939, Chronicle of the Carmelites in Persia and the Papal mission of the XVIIth and XVIIIth centuries, London, LTD.
Floor, Willem, 1989, "Dutch Painters in Iran", Persian, Vol. 8, PP.145-161.
Herbert, Thomas, 1928, Thomas Herbert Travels in Persia 1627-29, Abridged & Edited by: Sir William Foster, London: George Routledge & Sons, LTD.
Schefer, Ch., 1890, introduction to: Estat de la Perse en 1660, authored by: Raphael du Mans, Paris, L, Ecole des Langues Orientales Vivantes.
Valle, Pietro della, 1628, Delle Conditioni di Abbas Re di Persia, Venetia: Von Lisenza de, Superiori, e priuilegio.
 
.
فارسی:
آذر بیگدلی، لطفعلی ­بیگ، 1378، آتشکده آذر، به­کوشش: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
آژند، یعقوب، 1385، مکتب نگارگری اصفهان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و فرهنگستان هنر.
----------، 1379، "نوآوری و تجدد در عصر صفوی (1134-1038ق.)"، هنرهای زیبا، دوره1، ش7، صص 11-4.
آقامحمد زنجانی، مهدی (ترجمه و تنظیم)، 1382، اسناد روابط تاریخی ایران و پرتغال (سال­های 1500 تا 1758)، تهران: وزارت امور خارجه.
آنترمونی، جان بل، 1397، سفرنامه جان بل آنترمونی، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
ادواردز، آرتور، 1396، سفرنامه، در:  سفرنامه­های انگلیسی­ها در ایران، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
استودارت، رابرت، 1339، «سفرنامه استودارت»، ترجمه: احمد توکلی، در: فرهنگ ایران­زمین، ش8، صص 220-161.
اسمیت، یان، 1356، سفرنامه یان اسمیت، در: اولین سفرای ایران و هلند، ترجمه و نگارش: ویلم فلور، به­کوشش: داریوش مجلسی و حسین ابوترابیان، تهران: طهوری.
اشترویس، یوهان، 1396، سفرنامه یوهان اشترویس، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک تهران.
اقبال آشتیانی، عباس، 1325، "اولین دوربین نجومی جدید در ایران"، یادگار، س2، ش10، صص 36-33.
اولئاریوس، آدام، 1369، سفرنامه، ترجمه: حسین کردبچه، تهران: کتاب برای همه.
بابایان، آنی، 1386، "نقاشی دیواری جلفای نو اصفهان"، مجموعه مقالات نگارگری: گردهمایی مکتب اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر، صص 285-271.
بلو، دیوید، 1390، شاه عباس: پادشاه سنگدلی که به افسانه بدل شد، ترجمه: شهربانو صارمی، تهران: ققنوس.
بیات، اروج­ بیک، 1338، دون ژوان ایرانی، با حواشی و یادداشت­های: لسترنج، ترجمه: مسعود رجب­نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
تاورنیه، ژان باتیست، 1369، سفرنامه، ترجمه: ابوتراب نوری، به‌تصحیح: حمید ارباب شیرانی، ]بی­جا[: سنایی- تأیید.
تحویلیان، حسین، 1387، مکتب نقاشی صفوی اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
جملی کارری، جووانی فرانچسکو، 1383، سفرنامه، ترجمه: عباس نخجوانی وعبدالعلی کارنگ، تهران: علمی و فرهنگی.
جنکینسون، آنتونی، 1396، سفرنامه، در: سفرنامه­های انگلیسی­ها در ایران، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
حائری، عبدالهادی، 1367، نخستین رویارویی­های اندیشه­گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر.
حسن، زکی‌محمد، 1366، تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، ترجمه: محمدعلی خلیلی، تهران: اقبال.
--------------، 1328، تاریخ نقاشی در ایران، ترجمه: ابوالقاسم سحاب، تهران: دانش.
حسن­خانی، محمد، 1386، "دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آن در سیاست خارجی کشورها"، دانش سیاسی، ش2، پائیز و زمستان، صص 148- 135.
حیدری، عبادالله، 1384، "آدام اولئاریوس پیشتاز سفرنامه­نویسان آلمانی در ایران"، مجله دانشکده علوم انسانی دانشگاه امام حسین (ع)، س 14، ش 58، مرداد و شهریور، صص 135-117.
دالساندری، وینچنتو، 1381، سفرنامه، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
دلاواله، پیترو، 1370، سفرنامه، ترجمه: شجاع‌الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
----------، 1380، سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمه: محمود بهفروزی، تهران: قطره.
دلند، آندره دولیه، 2535، زیبایی­های ایران، ترجمه: محسن صبا، تهران: انجمن دوستداران کتاب.
دیندو، بولانتا شیراکوفکا، 1385، "نفوذ فرهنگ و هنر ایران در فرهنگ و هنر لهستان در عصر صفوی"، برگردان: بدرالسادات علیزاده مقدم، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، ش26 و 27، بهار و تابستان، صص 34-21.
ذکا، یحیی، 1341، "محمدزمان"، مجله سخن، ش 10-9، صص 1016-1007.
رابینسون، ب. و.، 1376، هنر نگارگری ایران، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: مولی.
سانسون، 1346، سفرنامه، ترجمه: تقی تفضلی، تهران: ابن­سینا.
شاردن، ژان، 1372، 1374، 1375، سفرنامه شاردن، 5 جلد، ترجمه: اقبال یغمایی، تهران: توس.
شرلی، آنتونی و رابرت شرلی، 1378، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه: آوانس، به­کوشش: علی دهباشی، تهران: به­دید.
شوستر والسر، سیبیلا، 1364، ایران صفوی از دیدگاه سفرنامه­های اروپائیان، ترجمه: غلامرضا ورهرام، تهران: امیرکبیر.
فضل‌وزیری، شهره، 1387، "رودوزی­های اصفهان عصر صفوی"، مجموعه مقالات هنرهای صناعی: گردهمایی مکتب اصفهان، به­کوشش: بهنام صدری، تهران: فرهنگستان هنر، صص 380-371.
فلسفی، نصرالله، 1369، زندگانی شاه عباس اول، تهران: علمی.
فلور، ویلم، 1356، اولین سفرای ایران و هلند، به­کوشش: داریوش مجلسی و حسین ابوترابیان، تهران: طهوری.
فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا، 1363، سفرنامه، ترجمه: غلامرضا سمیعی، تهران: نو.
فیدالگو، گریگوریو پره­یرا، 1357، گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی، ترجمه: پروین حکمت، تهران: دانشگاه تهران.
کاتف، فدت آفاناس یویچ، 1356، سفرنامه، ترجمه: محمدصادق همایونفرد، تهران: کتابخانه ملی.
کمپفر، انگلبرت، 1363، سفرنامه ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
لکهارت، لارنس، 1368، انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، چ3، ترجمه: مصطفی­قلی عماد، تهران: مروارید.
لئو، 1934م.، کاپیتال خواجه­ها، ج1، ایروان: ملی.
مرادویچ، صفر، 1394، سفرنامه صفر مرادویچ، ترجمه: حمید حاجیان­پور و منصور چهرازی، تهران: آژنگ.
ممبره، میکله، 1393، سفرنامه میکله ممبره، ترجمه: ساسان طهماسبی، اصفهان: بهتاپژوهش.
منتسکیو، شارل لوثی دوسکوندن، 1400، نامه­های ایرانی، ترجمه: محمد مجلسی، تهران: دنیای نو.
منشی، اسکندر بیگ، 1377، تاریخ عالم­آرای عباسی، به‌تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
میثمی، حسین، 1389، موسیقی عصر صفوی، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری "متن".
میناسیان، لئون، 1356، "استاد میناس نقاش مشهور جلفا"، هنر و مردم، ش179، صص 30-28.
نوایی، عبدالحسین، 1370، ایران و جهان از مغول تا قاجاریه، تهران: هما.
نوایی، عبدالحسین، 1360، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از سال 1038 تا 1105ق.، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
هربت، موریس، 1362، محمدرضا بیک سفیر ایران در دربار لوئی چهاردهم، ترجمه: عبدالحسین وجدانی، به‌کوشش: همایون شهیدی، تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ ایران.
هوویان، آندرانیک، 1384، ارمنیان ایران، تهران: هرمس.
 
لاتین:
Bruin, Cornelis de, 1711, Reisen over Moskovie door Persie en Indien, Amsterdam: Willem en David George.
Chick, Sir H. (ed. And trans) A. 1939, Chronicle of the Carmelites in Persia and the Papal mission of the XVIIth and XVIIIth centuries, London, LTD.
Floor, Willem, 1989, "Dutch Painters in Iran", Persian, Vol. 8, PP.145-161.
Herbert, Thomas, 1928, Thomas Herbert Travels in Persia 1627-29, Abridged & Edited by: Sir William Foster, London: George Routledge & Sons, LTD.
Schefer, Ch., 1890, introduction to: Estat de la Perse en 1660, authored by: Raphael du Mans, Paris, L, Ecole des Langues Orientales Vivantes.
Valle, Pietro della, 1628, Delle Conditioni di Abbas Re di Persia, Venetia: Von Lisenza de, Superiori, e priuilegio.
 
.
فارسی:
آذر بیگدلی، لطفعلی ­بیگ، 1378، آتشکده آذر، به­کوشش: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
آژند، یعقوب، 1385، مکتب نگارگری اصفهان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و فرهنگستان هنر.
----------، 1379، "نوآوری و تجدد در عصر صفوی (1134-1038ق.)"، هنرهای زیبا، دوره1، ش7، صص 11-4.
آقامحمد زنجانی، مهدی (ترجمه و تنظیم)، 1382، اسناد روابط تاریخی ایران و پرتغال (سال­های 1500 تا 1758)، تهران: وزارت امور خارجه.
آنترمونی، جان بل، 1397، سفرنامه جان بل آنترمونی، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
ادواردز، آرتور، 1396، سفرنامه، در:  سفرنامه­های انگلیسی­ها در ایران، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
استودارت، رابرت، 1339، «سفرنامه استودارت»، ترجمه: احمد توکلی، در: فرهنگ ایران­زمین، ش8، صص 220-161.
اسمیت، یان، 1356، سفرنامه یان اسمیت، در: اولین سفرای ایران و هلند، ترجمه و نگارش: ویلم فلور، به­کوشش: داریوش مجلسی و حسین ابوترابیان، تهران: طهوری.
اشترویس، یوهان، 1396، سفرنامه یوهان اشترویس، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی با همکاری کتابخانه و موزه ملی ملک تهران.
اقبال آشتیانی، عباس، 1325، "اولین دوربین نجومی جدید در ایران"، یادگار، س2، ش10، صص 36-33.
اولئاریوس، آدام، 1369، سفرنامه، ترجمه: حسین کردبچه، تهران: کتاب برای همه.
بابایان، آنی، 1386، "نقاشی دیواری جلفای نو اصفهان"، مجموعه مقالات نگارگری: گردهمایی مکتب اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر، صص 285-271.
بلو، دیوید، 1390، شاه عباس: پادشاه سنگدلی که به افسانه بدل شد، ترجمه: شهربانو صارمی، تهران: ققنوس.
بیات، اروج­ بیک، 1338، دون ژوان ایرانی، با حواشی و یادداشت­های: لسترنج، ترجمه: مسعود رجب­نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
تاورنیه، ژان باتیست، 1369، سفرنامه، ترجمه: ابوتراب نوری، به‌تصحیح: حمید ارباب شیرانی، ]بی­جا[: سنایی- تأیید.
تحویلیان، حسین، 1387، مکتب نقاشی صفوی اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
جملی کارری، جووانی فرانچسکو، 1383، سفرنامه، ترجمه: عباس نخجوانی وعبدالعلی کارنگ، تهران: علمی و فرهنگی.
جنکینسون، آنتونی، 1396، سفرنامه، در: سفرنامه­های انگلیسی­ها در ایران، ترجمه: ساسان طهماسبی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
حائری، عبدالهادی، 1367، نخستین رویارویی­های اندیشه­گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر.
حسن، زکی‌محمد، 1366، تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، ترجمه: محمدعلی خلیلی، تهران: اقبال.
--------------، 1328، تاریخ نقاشی در ایران، ترجمه: ابوالقاسم سحاب، تهران: دانش.
حسن­خانی، محمد، 1386، "دیپلماسی فرهنگی و جایگاه آن در سیاست خارجی کشورها"، دانش سیاسی، ش2، پائیز و زمستان، صص 148- 135.
حیدری، عبادالله، 1384، "آدام اولئاریوس پیشتاز سفرنامه­نویسان آلمانی در ایران"، مجله دانشکده علوم انسانی دانشگاه امام حسین (ع)، س 14، ش 58، مرداد و شهریور، صص 135-117.
دالساندری، وینچنتو، 1381، سفرنامه، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
دلاواله، پیترو، 1370، سفرنامه، ترجمه: شجاع‌الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
----------، 1380، سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمه: محمود بهفروزی، تهران: قطره.
دلند، آندره دولیه، 2535، زیبایی­های ایران، ترجمه: محسن صبا، تهران: انجمن دوستداران کتاب.
دیندو، بولانتا شیراکوفکا، 1385، "نفوذ فرهنگ و هنر ایران در فرهنگ و هنر لهستان در عصر صفوی"، برگردان: بدرالسادات علیزاده مقدم، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، ش26 و 27، بهار و تابستان، صص 34-21.
ذکا، یحیی، 1341، "محمدزمان"، مجله سخن، ش 10-9، صص 1016-1007.
رابینسون، ب. و.، 1376، هنر نگارگری ایران، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: مولی.
سانسون، 1346، سفرنامه، ترجمه: تقی تفضلی، تهران: ابن­سینا.
شاردن، ژان، 1372، 1374، 1375، سفرنامه شاردن، 5 جلد، ترجمه: اقبال یغمایی، تهران: توس.
شرلی، آنتونی و رابرت شرلی، 1378، سفرنامه برادران شرلی، ترجمه: آوانس، به­کوشش: علی دهباشی، تهران: به­دید.
شوستر والسر، سیبیلا، 1364، ایران صفوی از دیدگاه سفرنامه­های اروپائیان، ترجمه: غلامرضا ورهرام، تهران: امیرکبیر.
فضل‌وزیری، شهره، 1387، "رودوزی­های اصفهان عصر صفوی"، مجموعه مقالات هنرهای صناعی: گردهمایی مکتب اصفهان، به­کوشش: بهنام صدری، تهران: فرهنگستان هنر، صص 380-371.
فلسفی، نصرالله، 1369، زندگانی شاه عباس اول، تهران: علمی.
فلور، ویلم، 1356، اولین سفرای ایران و هلند، به­کوشش: داریوش مجلسی و حسین ابوترابیان، تهران: طهوری.
فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا، 1363، سفرنامه، ترجمه: غلامرضا سمیعی، تهران: نو.
فیدالگو، گریگوریو پره­یرا، 1357، گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی، ترجمه: پروین حکمت، تهران: دانشگاه تهران.
کاتف، فدت آفاناس یویچ، 1356، سفرنامه، ترجمه: محمدصادق همایونفرد، تهران: کتابخانه ملی.
کمپفر، انگلبرت، 1363، سفرنامه ترجمه: کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
لکهارت، لارنس، 1368، انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، چ3، ترجمه: مصطفی­قلی عماد، تهران: مروارید.
لئو، 1934م.، کاپیتال خواجه­ها، ج1، ایروان: ملی.
مرادویچ، صفر، 1394، سفرنامه صفر مرادویچ، ترجمه: حمید حاجیان­پور و منصور چهرازی، تهران: آژنگ.
ممبره، میکله، 1393، سفرنامه میکله ممبره، ترجمه: ساسان طهماسبی، اصفهان: بهتاپژوهش.
منتسکیو، شارل لوثی دوسکوندن، 1400، نامه­های ایرانی، ترجمه: محمد مجلسی، تهران: دنیای نو.
منشی، اسکندر بیگ، 1377، تاریخ عالم­آرای عباسی، به‌تصحیح: محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
میثمی، حسین، 1389، موسیقی عصر صفوی، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری "متن".
میناسیان، لئون، 1356، "استاد میناس نقاش مشهور جلفا"، هنر و مردم، ش179، صص 30-28.
نوایی، عبدالحسین، 1370، ایران و جهان از مغول تا قاجاریه، تهران: هما.
نوایی، عبدالحسین، 1360، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از سال 1038 تا 1105ق.، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
هربت، موریس، 1362، محمدرضا بیک سفیر ایران در دربار لوئی چهاردهم، ترجمه: عبدالحسین وجدانی، به‌کوشش: همایون شهیدی، تهران: گزارش فرهنگ و تاریخ ایران.
هوویان، آندرانیک، 1384، ارمنیان ایران، تهران: هرمس.
 
لاتین:
Bruin, Cornelis de, 1711, Reisen over Moskovie door Persie en Indien, Amsterdam: Willem en David George.
Chick, Sir H. (ed. And trans) A. 1939, Chronicle of the Carmelites in Persia and the Papal mission of the XVIIth and XVIIIth centuries, London, LTD.
Floor, Willem, 1989, "Dutch Painters in Iran", Persian, Vol. 8, PP.145-161.
Herbert, Thomas, 1928, Thomas Herbert Travels in Persia 1627-29, Abridged & Edited by: Sir William Foster, London: George Routledge & Sons, LTD.
Schefer, Ch., 1890, introduction to: Estat de la Perse en 1660, authored by: Raphael du Mans, Paris, L, Ecole des Langues Orientales Vivantes.
Valle, Pietro della, 1628, Delle Conditioni di Abbas Re di Persia, Venetia: Von Lisenza de, Superiori, e priuilegio.
 
.