نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه بیرجند

2 گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم اداری، دانشگاه فردوسی مشهد.

چکیده

تعاملات خارجیِ ایرانِ عصر قاجار، یکی از مقولات بحث­برانگیز است. در این دوره و برای نخستین­بار، ایران به عرصة سیاست بین­الملل در قالب بازی بزرگ راه یافت. در پی آن، تعاملاتِ سازنده و شکنندة خارجی دولت­های قاجار در سطوح خُرد و کلان از این فضا سخت متأثر شد. در سطح خُرد، تعاملات قاجاریه با افغانستان را می‌توان در دایرة رقابت­های بازی بزرگ قرن هجدهم و نوزدهم بریتانیا و روسیه بررسی کرد. به سبب اهمیت و نقش­آفرینی ژئوپلیتیکی ایران در بازی بزرگ و تبدیل افغانستان به بحرانی مستمر برای دولت­های قاجار، در نوشتة حاضر، با الهام از نظریة بازی­ها و روش توصیفی- تاریخی کوشش شده است تا به این پرسش پاسخ داده شود که رقابت­های بریتانیا و روسیه در قالب بازی بزرگ، تا چه حد بر شکنندگی تعاملات دولت­های قاجاریه با افغانستان در سال­های 1856- 1794م. تأثیر داشت؟ فرضیة پژوهش، یکی از دلایل اصلی تیرگی و شکنندگی تعاملات دولت­های قاجار با افغانستان را ناشی از کارشکنی­ها، دسائس، تهدیدات و فشارهای بریتانیا و روسیه در بازی بزرگ قلمداد کرده است. مستندات این ادعا عبارت­اند از: 1. رقابت­های سیاسی، امنیتی و اقتصادی بریتانیا و روسیه در ایران، افغانستان و آسیای مرکزی؛ 2. وقوع جنگ‌های ایران و روسیه (قفقازیه)؛ 3. انعقاد پیمان­های سیاسی بریتانیا با دولت­های قاجار علیه حکّام افغانستان؛ 4. نقش بریتانیا در به راه انداختن جنگ­های ایران- افغانستان و 5. استقلال سیاسی افغانستان از ایران.

کلیدواژه‌ها

اسناد:
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه، اسناد مکمل، جلد 16.
کتاب‌ها:
آوری، پیتر، 1373، تاریخ معاصر ایران: از تأسیس تا انقراض سلسله قاجاریه، چاپ سوم، ترجمه: محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: انتشارات عطایی.
اسدی‌کیا، بهناز، 1389، "معرفی و نقد کتاب: ایران و روسیه در بازی بزرگ، سفرنامه و شرق‌شناسی"، فصلنامه سیاست، شماره 14 (تابستان)، صص. 360- 339.
اسنایدر، ریچارد، 1378، "نظریه بازی­ها و تحلیل رفتار سیاسی"، فصلنامه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 145 و 146 (مهر و آبان)، صص. 137-124.
امیر فریار، فرخ، 1388، "نظریه بازی­ها و بازی­های سیاسیجهان کتاب، شماره 239 و 240 (اردبیهشت)، صص. 27-23.
ایوری، پیتر و همکاران، 1389، جنگ و صلح در ایرانِ دورة قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون، ترجمه: حسن افشار، تهران: نشرمرکز.
بهمنی قاجار، محمدعلی، 1385، ایران و افغانستان از یگانگی تا تعیین مرزهای سیاسی، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
______________، 1385، "گستره تمدنی ایران خاوری در آستانه جدایی سیاسی ایران و افغانستان (1250- 1160ق)"، بخش سوم، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 231 و 232 (آذر و دی)، صص. 63- 54.
______________، 1385، "واپسین تلاش­ها برای جلوگیری از جدایی سیاسی ایران و افغانستان"، بخش چهارم، مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 233 و 234 (بهمن و اسفند)، صص. 157- 146.
جلالی نائینی، سید غلامرضا و همکاران، 1393، نظریه بازی­ها، تهران: انتشارات دانشگاهی کیان.
حکیمی، محمود، 1388، در قربانگاه استعمار و خودکامگی؛ امیرکبیر در اندیشه فرهیختگان، جلد دوم، تهران: انتشارات قلم.
حمیدی، سمیه و خسروی زارگز، مسلم، 1393، "قاینات و بازی بزرگ: دو ساختار یک کارگزار"، مطالعات فرهنگی- اجتماعی خراسان، شماره 31 (بهار)، صص. 60- 29.
خالفین، نفتولا آرونوویچ، 1959، شکست تجاوز بریتانیا بر افغانستان، ترجمه: عزیز آریانفر، مسکو: بی­جا.
خلیلی، محسن، 1391، ویژگی­های بافتار ژئوپلیتیک ایرانِ دروان قاجار از منظر سفرنامه‌نویسان روسیه، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا (ص)، سال بیست و یکم، شماره 12 (زمستان)، صص. 142- 105.
_________، 1390، "مناسبات فرامرزی روزگار قاجار: روابط خارجی یا سیاست خارجی؟"، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال دوازدهم، شماره 48 (پاییز)، صص. 101- 79.
_________، 1380، "تصمیم­گیری در روابط خارجی؛ فهم چرایی تمایز با نگاهی مقایسه­ای به روزگار امیرکبیر و سپهسالار"، تاریخ معاصر ایران، سال 5، شماره 17 (بهار)، صص. 48- 24.
خواجه یف، مراد بابا، 1960، مبارزات افغانستان در راه استقلال، ترجمه: عزیز آریانفر، مسکو: انتشارات ادبیات خاور.
راستی، عمران، 1390، "میراث خراسان بزرگ از رقابت ژئوپلیتیکی «بازی بزرگ»"، مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، شماره 19 (بهار)، صص. 60- 26.
زکی، حفیظ الله، بی­تا، "افغانستان در تعامل روابط بین­الملل: نگاهی به روابط خارجی افغانستان و انگلیس (از آغاز تا انقراض سلسله سدوزائی)"، سراج، سال ششم، شماره 18، صص. 62- 51.
سایکس، سرپرسی مولسورث، 1336، سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس یا ده هزار میل در ایران، ترجمه: حسین سعادت نوری، تهران: ابن‌سینا.
سپهر، محمدتقی، 1377، ناسخ التواریخ: تاریخ قاجاریه، جلد اول، تهران: انتشارات اساطیر.
شمیم، علی‌اصغر، 1389، ایران در دورة سلطنت قاجار، چاپ دوم، تهران: انتشارات بهزاد.
شیخ نوری، محمدامیر، 1389، فراز و فرود اصلاحات در عصر امیرکبیر، چاپ دوم، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
طاهرخانی، ستاره، 1390، درآمدی بر نظریه بازی، فصلنامه سیاست خارجی، شماره 96 (بهار)، صص. 249-219.
طلوعی، محمود، 1380، دو قرن نیرنگ: داستان تلخ سیاست استعماری انگلیس در ایران، تهران: نشر علم.
عبدلی، قهرمان، 1386، نظریه بازی­ها و کاربردهای آن، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران.
فتاحی، فتح­الدین، 1370، هرات در قلمرو استعمار (به انضمام یادداشت و اسناد دوره قاجاریه)، چاپ دوم، تهران: انتشارات مستوفی.
قانعی، سعید، 1387، سلسله قاجاریه، تهران: انتشارات ساحل.
قدیانی، عباس، 1387، تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران در دوره قاجاریه، چاپ چهارم، تهران: انتشارات فرهنگ مکتوب.
کارگون، ویکتور، 2008، روسیه و افغانستان (سیر تاریخی ریختیابی سیمای روسیه در افغانستان)، ترجمه: عزیز آریانفر، مسکو: انتشارات ادبیات خاور.
کاووسی عراقی، محمدحسن و احمدی، حسین، 1376، اسنادی از روابط ایران و فرانسه، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه.
کمالی، حبیب‌الله، 1384، "ورود ایران به عرصه سیاست بین­الملل در عصر قاجار و پیامدهای آن"، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 22 (بهار)، صص. 64- 43.
متولّی حقیقی، یوسف، 1383، افغانستان و ایران: پژوهشی پیرامون روابط سیاسی و چالش­های مرزی از احمدشاه درانی تا احمدشاه قاجار، مشهد: انتشارات بنیاد پژوهش­های اسلامی.
___________________، 1379، "رویارویی زمان شاه افغان با نخستین فرمانروایان قاجار"، مشکوه، شماره 66 (بهار)، صص. 60- 48.
مجتهدزاده، پیروز، 1386، بازیگران کوچک در بازی بزرگ، ترجمه: عباس احمدی، تهران: انتشارات معین.
محمود، محمود، 1353، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، جلد اول، چاپ چهارم، تهران: انتشارات اقبال.
مرشدلو، جواد، 1388، جنگ و صلح در ایران دورة قاجار، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا (آبان)، شماره 138، صص. 54- 48.
میرحیدر، درّه و عمران راستی، 1391، "رقابت­های ژئوپلیتیکی تأثیرگذار بر ضلع جنوب شرقی ایران بزرگ و عملکرد حکومت قاجار"، پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره 80 (تابستان)، صص. 40- 21.
میرزا صالح، غلامحسین، 1365، اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران با انگلیس، روس و عثمانی، تهران: نشر تاریخ ایران.
مؤمنی، محسن و همکاران، 1389، "واکاوی قرارداد 1237 ق. ایران و انگلستان"، فصلنامه جستارهای تاریخی، شماره 1 (بهار و تابستان)، صص. 104- 89.
نجمی، ناصر، 1326، عباس میرزا، تهران: انتشارات کانون معرفت.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، 1393، تاریخ روابط خارجی ایران، چاپ بیستم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
وحیدی، مهدی، 1385، "تئوریزه کردن نظریه بازی­ها در روابط بین­الملل"، مجله گزارش، شماره 182 (دی)، صص. 78-75.
ورهرام، غلامرضا، 1385، نظام سیاسی و سازمان­های اجتماعی ایران در عصر قاجار، تهران: انتشارات معین.
لاتین:
Andreeva, Elena, 2007, Russia and Iran in the Great Game, New York: Routledge.
Ewans, Martin, 2005, Conflict in Afghanistan, New York: Routledge.
Gleave, Robert, 2005, Religio and Socity in Qajar Iran, Canada: Routledge Curzon. Otfinoski, Steven, 2004, Afghanistan, New York: Facts on File, Inc.Roxane, Farmanfarmaian (2008), War and Peace in Qajar Persia, New York: Routledge.