نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی
نویسندگان
1 استاد علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد
2 دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد روابط بین‌الملل دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
پس از پایان دومین جنگ جهانی، نیروهای شوروی، تنها پس از طرح شکایت ایران در شورای امنیّت، حاضر شدند خاک ایران را تخلیه کنند. بحران آذربایجان، حاکی از ارادة شوروی برای گسترش دامنة نزاع به سطوح بالاتر بود تا در رقابت‌های ستیزه‌جویانه میان قدرت‌های درگیر دستاوردهای بهتری در دست داشته باشد. بحران آذربایجان ـ تابستان 1324/ پاییز 1325 ـ نه تنها از منظر بین‌المللی، آغازگر رویارویی میان شرق و غرب بود، بلکه اسباب مداخلة قدرت‌های خارجی در تحولات داخلی ایران را در پی آورد. در مقالة حاضر با بهره‌گیری از مدل جامع مدیریت بحران مایکل برچر، بحران آذربایجان بررسی و تحلیل شده است.
کلیدواژه‌ها
ازغندی، علیرضا (1386)، روابط خارجی ایران 1357-1320، تهران: قومس.
اسمعیل‌زاده موسوی، سیدابراهیم (1387)، قدرت‌های بزرگ و بحران آذربایجان، ره‌آورد سیاسی، شماره 206-205.
امیرخسروی، بابک (1375)، نظر از درون به نقش حزب توده ایران (نقدی برخاطرات نورالدین کیانوری)، تهران: اطلاعات.
برچر، مایکل (1382)، بحران در سیاست جهان، جلد اول و دوم، ترجمه فردین قریشی، سقوط، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
برچر، مایکل و جاناتان ویلکنفلد (1382)، بحران، تعارض و بی‌ثباتی، ترجمه: علی صبحدل. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
برژینسکی، زیبیگنیو (1387)، طرح بازی: چگونگی اداره رقابت آمریکا و شوروی، ترجمه: مهرداد رضاییان، تهران: وزارت امور خارجه.
بروجردی، حسین (1384)، «برشی بر فرقه دموکرات آذربایجان»، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره 10.
به‌آذین، داریوش (1390) «فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 285.
بیات، کاوه (1375)، «مسأله آذربایجان»، گفتگو، شماره 12.
-------- (1383)، «استالین و فرمان تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره‌های 206-205.
بیانی، خانبابا (1375)، غائله آذربایجان مستند به اسناد تاریخی و سیاسی و آرشیوی، تهران: زریاب.
پرتوی، کتایون (1381)، «سیاست‌خارجی منطقه‌ای کرملین در ایران (1978-1917)»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 12.
پورنظمی، عبدالصمد (1383)، فرقه دموکرات آذربایجان (آذربایجان دموکرات فرقسی) یا حکومت یکساله پیشه‌وری، ساری: پژوهش‌های فرهنگی.
توشار، پاتریس و دیگران (1384)، قرن زیاده‌روی‌ها: قرن بیستم (از سال 1870 تا زمان معاصر)، ترجمه: عباس صفریان، تهران: وزارت امور خارجه.
جهانشاه‌لو افشار، نصرت‌الله (1380)، ماو بیگانگان، تهران: ورجاوند.
حسنلی، جمیل (1390)، آذربایجان ایران: آغاز جنگ سرد، ترجمه: منصور صفوتی، تهران: نشر شیرازه.
------------ (1383)، فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان به روایت اسناد محرمانه آرشیوهای اتّحاد جماهیر شوروی، ترجمه: منصور همامی، تهران: نشر نی.
خامه‌ای، انور (1362)، فرصت بزرگ ازدست‌رفته، تهران: هفته.
خسروپناه، محمدحسین (1386)، «از پیشه‌وری ما تا پیشه‌وری دیگران»، گفتگو، شماره 48.
دبیری، مصطفی (1386)، بحران آذربایجان و طنین جهانی آن به‌ویژه در شورای امنیت، تهران: نامک.
روسو، روبرت (1381)، «بحران آذربایجان در 1324»، ترجمه: عبدالرضا هوشنگ مهدوی، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره‌های 181و 182.
سازمند، بهاره (1390)، سیاست خارجی قدرت‌های بزرگ، تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران.
سای‌وتز، کارول و سیلویا وودبای (1370)، شوروی و جهان سوم، ترجمه: علیرضا طیب، تهران: قومس.
سیف‌پور فاطمی، نصرالله (1379)، گزند روزگار، تهران: شیرازه.
شایدراینه، فرناند (1386)، «استالین و تأسیس فرقه دموکرات آذربایجان»، گفتگو، شماره 48.
شوکت، حمید (1385)، در تیررس حادثه: زندگی سیاسی قوام‌السلطنه، تهران: اختران.
صدری، منیژه و رحیم نیکبخت (1384)، پیدایش فرقه دموکرات آذربایجان به روایت اسناد و خاطرات منتشرنشده، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
طالع، هوشنگ (1382)، مسکو: زمستان سرد 1324، لنگرود: سمرقند.
----------- (1385)، تاریخ تجزیه ایران، دفتر یکم: تلاش نافرجام برای تجزیه آذربایجان، لنگرود: سمرقند.
طبری، احسان (1366)، کژراهه: خاطراتی از حزب توده، تهران: امیرکبیر.
عابدی اردکانی، محمد (1389)، «بررسی علل پیدایش و فروپاشی فرقه دموکرات آذربایجان»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 42.
عاقلی، باقر (1376)، میرزا احمد‌خان قوام‌السلطنه در دوران قاجاریه و پهلوی، تهران: جاویدان.
فاتح، مصطفی (1359)، پنجاه سال نفت ایران، تهران: پیام.
فرزاد، شاهرخ (1386)، فرقه دموکرات آذربایجان از تخلیه تبریز تا مرگ پیشه‌وری، تهران: اوحدی.
فوران، جان (1385)، مقاومت شکننده، ترجمه: احمد تدین، تهران: رسا.
قهرمانیان، صفر (1384)، خاطرات صفرخان، چاپ پنجم، تهران: نشر چشمه.
کاتم، ریچارد (1371)، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه: احمد تدین، تهران: کویر.
کاتم، ریچارد و دیگران (1379)، نفت ایران، جنگ سرد و بحران آذربایجان، ترجمه: کاوه بیات، تهران: نشر نی.
کیانوری، نورالدین (1371)، خاطرات نورالدین کیانوری، تهران: اطلاعات.
گروه پژوهشی جامی (1371)، گذشته چراغ راه آینده است، تهران: نیلوفر.
لافه‌بر، والتر (1376)، پنجاه سال جنگ سرد: از غائله آذربایجان تا سقوط گورباچف، ترجمه: منوچهر شجاعی، تهران: نشر مرکز.
لالوی، محمود (1387)، «انگلیس و بحران آذربایجان»، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره 12.
مجتهدی، عبدالله (1381)، بحران آذربایجان: سال‌های 1324-1325، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
مرادی مراغه‌ای، علی (1382)، از زندان رضاخان تا صدر فرقه دموکرات آذربایجان: بررسی زندگی و آراء سیّدجعفر جوادزاده «پیشه‌وری» با نگاهی دوباره به ظهور و سقوط فرقه دموکرات آذربایجان، تهران: اوحدی.
مستقیمی، بهرام (1373)، «درباب تعریف بحران در نظام بین‌المللی»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، شماره 33.
مقصودی، مجتبی (1380)، «بحران آذربایجان و کردستان (25-1324 ﻫ. ش.)»، در کتاب: مجتبی مقصودی [به‌اهتمام] تحولات سیاسی-اجتماعیایران: 1357-1320، تهران: روزنه.
ملازاده، حمید (1376)، رازهای سربه‌مهر: ناگفته‌های وقایع آذربایجان، تبریز: مهد آزادی.
مهدوی، عبدالرضاهوشنگ (1375)، «مسأله آذربایجان چگونه حل شد؟ اولتیماتوم ترومن مؤثر بود یا سیاست مدبرانه قوام؟»، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره‌های 106-105.
مرشایمر، جان (1389)، تراژدی سیاست قدرت‌های بزرگ، چاپ دوم: ترجمه غلامعلی چگنی‌زاده، تهران: وزارت امورخارجه.
ناصحی، ابراهیم (1384)، غائله آذربایجان در ره‌گذر تاریخ و چهره پیشه‌وری در آیینه فرقه دموکرات، تبریز: ستوده.
نجاتی، غلامرضا (1364)، جنبش ملی‌شدن صنعت نفت ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار.
نقیب‌زاده، احمد (1383)، تاریخ دیپلماسی و روابط بین‌الملل از پیمان وستفالی تا امروز، تهران: قومس.
واکر، استیون (1388)، «بحران»، در کتاب: مارتین گریفیتس [ویراستار]، دانشنامه روابط بین‌الملل و سیاست جهان، ترجمه: علیرضا طیب، تهران: نشر نی.
هالیدی، فرد (1364)، دومین جنگ سرد جهانی، ترجمه: هرمز همایون‌پور، تهران: آگاه.
یانگ، جان (1384)، جنگ سرد-صلح سرد: آمریکا و روسیه در جنگ سرد (1998-1941)، ترجمه: عزّت‌الله عزّتی و محبوبه بیات، تهران: قومس.
یگوروا، ناتالیا (1376)، «بحران آذربایجان از دیدگاه اسناد نویافته شوروی»، گفتگو، شماره 17.
یوسفی، آرزو و لادن اکبری (1390)، «اتحاد جماهیر شوروی و فرقه دموکرات آذربایجان از دیدگاه اسناد نویافته»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 285.
)