نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه تاریخ دانشگاه بین‌ا‌لمللی امام خمینی (ره)

چکیده

ایران در موقعیتی حساس از جغرافیای جهانی قرار دارد. ‌این موقعیت همواره موجب رقابت قدرت‌های بزرگ برای تسلط بر‌این کشور می‌شده است. تا اوایل قرن بیستم‌این رقابت عمدتاً بین روسیه و انگلستان بود، روسیه تلاش داشت نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را در‌ ایران تعمیق بخشد و انگلستان کوشش می‌کرد مانع نزدیکی روسیه به مرزهای هند گردد. در‌ این میان، انگلستان سیاستی در پیش گرفته بود که طبق آن‌ایران باید استقلال نیم‌بندی داشته باشد تا در پرتو آن بتواند سدی در مقابل هر دولت ثالثی باشد که می‌خواست به هند - سرزمین رؤیایی اروپایی­ها- نزدیک شود.
کشف نفت موجب ارتقای جایگاه نظامی ایران در عرصه‌‌های جهانی شد، به گونه‌ای که آلمان و امریکا هم برای دستیابی به بازار‌این کشور وارد رقابتی فشرده با روس و انگلیس شدند. مقاله حاضر یکی از عرصه‌‌های‌این رقابت را به نمایش گذاشته است و براساس اسناد آرشیوهای امریکا، انگلیس و وزارت خارجه‌ایران و همچنین با اتکاء به منابع منتشر شده فارسی و انگلیسی، سیمایی نوین از‌این تحرکات را عرضه می­دارد، طبق‌این اسناد انگیزه اصلی متفقین از هجوم به‌ایران، نه مسئله آلمان که جغرافیای نظامی کشورمان بود.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ:
الموتی،  ضیاءالدین الموتی، (1370)،  فصولی از تاریخ سیاسی و اجتماعی مبارزات ایران، تهران: انتشارات چاپخش.
آدمیت، فریدون (1378)، امیرکبیر و ایران، تهران: انتشارات خوارزمی.
باست، الیور، (1377)، آلمانی‌ها در ایران، ترجمه: حسین بنی احمد، تهران: شیرازه.
آرشیو اسناد وزارت امور خارجه ایران،  تقی‌زاده به وزیر امور خارجه ایران، ش 1241، مرداد 1320، گزارش‌های سال 1320.
_________________، اسمیرنوف به نخست وزیر، ش 101، 25 مرداد 1320.
_________________، حسین شکوه (رئیس دفتر مخصوص رضاشاه) به سفیر ایران در لندن، ش147، هیجده تیر 1320.
_________________، حسین شکوه به محمد ساعد، ش 228، ششم مرداد 1320.
_________________، ساعد به وزیر امور خارجه ایران، ش 117، مورخه 31 مرداد 1320.
_________________، سند شماره 4637 مورخه 17 شهریور 1320.
_________________، سیدحسن تقی‌زاده سفیر کبیر ایران در لندن به وزیر امور خارجه ایران، ش 1161، دهم مرداد ماه 1320.
_________________، گزارش حمید سیاح به وزیر امور خارجه ایران، هشتم مرداد ماه 1320.
_________________، محمد ساعد به وزارت امور خارجه ایران، ش 1097، پنجم مرداد ماه 1320.
_________________، محمد ساعد به وزارت خارجه شوروی، ش 1492، ششم تیرماه 1320.
_________________، وزیر امور خارجه ایران به سر ریدر بولارد، ش 112، مورخه 30 مرداد 1320.
_________________، وزارت امور خارجه به محمد شایسته، تلگراف، ش 1714، مورخه 6/11/1321.
_________________، احمد قوام به محمد شایسته ، تلگراف ، ش 1540، مورخه 29 دی ماه 1321.
_________________، ادارۀ سوّم سیاسی وزارت خارجۀ ایران به وزیر مختار در واشنگتن، تلگراف ، ش 1583، مورخه 17 دی ماه 1321.
_________________، جواد عامری به رضاشاه، ش 381، مورخه 14 اردیبهشت ماه1320.
_________________، رئیس مجلس شورای ملی (حسن اسفندیاری) به وزارت جنگ، اوّل آبان ماه 1322.
_________________، سفارت ایران در لندن به وزارت امور خارجه ایران، ش 31، مورخه 25 اردیبهشت ماه 1320
_________________، کنسولگری ایران در فلسطین به وزارت امور خارجه ایران، ش62، 17 مرداد 1320.
_________________، محمد شایسته به وزارت امور خارجه ، تلگراف، ش 471، اوّل بهمن‌ماه 1321.
_________________، وزارت خارجه ایران به سفارت ایران در بغداد، ش 535، مورخه 25 اردیبهشت 1320.
_________________، وزیر امور خارجه به سفارت امریکا در تهران،شماره 2854، مورخۀ 16 دی ماه 1321.
_________________، ادارۀ چهارم سیاسی، میسیون‌های نظامی،شماره 7407، مورخه آذر ماه 1322.
رایت، پیتر (1374). شناسایی و شکار جاسوس، ترجمه: محسن اشرفی، تهران: انتشارات اطلاعات.
روزنامۀ اطلاعات، مورخۀ 19 امرداد ماه 1322.
شاهرخ، بهرام، (1345)، «خاکسترگرم»، مرد امروز، ش 139-132.
شوستر، مورگان (1344)، اختناق ایران، ترجمه: ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران: انتشارات صفی‌علیشاه.
فرمانفرماییان، منوچهر (1375)،  از تهران تا کاراکاس، تهران:نشر تاریخ ایران.
کاظم‌زاده، فیروز (1354)، روس و انگلیس در ایران، پژوهشی در باره امپریالیسم، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: فرانکلین.
کنفرانس تهران، )1323): تهران، وزارت امور خارجه.
مذاکرات مجلس شورای ملی، دورۀ چهاردهم، مورخه 19 امرداد ماه 1323.
مودین، یوری، (1375)، پنج دوست کمبریجی من، ترجمه: احمد کسایی‌پور، تهران: انتشارات کارنامه.
                                                                                          
Alexander, Yonah and Nanes, Allan, (1981), The United States and Iran, The story of Iran:New York, McGraw- Hill.
Andrew, Christopher, (1985), Secret Service, London: Heinemann.
Bullard, Reader, (1991), Letters From Tehran,London & NY:I.B. Tauris & Co Ltd.
CAB 10517, Telegraph No. 87092(M.O.12), August 29/1941, Britain War Minister to the Commander of Allied Forces in India.
CAB. 66/39, W.P. (43)301, Jul/12/1943, The British Policy in Middle East.
Churchill, Winston S. (1951), The Second World War,Vol VI, London: Cassel & Co. Ltd.
Department of State No. 740/0011, August 24/1941, Louis G. Dryfus to Secretary of State.
Department of State to British Ministry for Foreign Affairs,March/13/1942.
Executive Agreement Series 361, (1944), Washington D.C : Dept. of State Publications.
F.O.371/35103, E5619/82/34,Oct/12/1943, The Policy of Allied Forces in Iran.
FO. 371/27205, 7 August/1941, Minutes of meeting of War Cabinet.
 FO. 416/99, August 12/1941, Eden to Cripps.
FO. 416/99, July 19/1941, Eden to Cripps (Britain’s Ambassador to the Soviet Union).
Foreign Relations of the United States, Diplomatic Papers,Vol. IV (1964), Washington D.C.
Greely, Major General John, (1943), Iran in War Time, The National Geographic Magazine,LXXXIV, No. 2.
Hull, Cordel, (1948), The Memoris Of Cordell Hull,Vol. II, NY: McMillan Co.
Kirk, George (945), Survey of International Affairs: 1939-1945, Oxford: Oxford University Press.
Majd, Mohammad Gholi, (2003), The Great Famine and Genocide in Persia 1917-1919, Washington: University Press of America.
Stettinius, Edward R. (1944), Lend-Lease Weapon for Victory,NY: McMillan Co.
Stewart, Richard A. (1988). Sunrise at Abadan; the British and Soviet Invasion of Iran 1941. USA.
Vail Moter, T.H. (1952), The Persian Corridor and Aid to Russia,Washington: Office of the Chief of Military History, Dept. of Army.
Wilber, Donald . N. (1958), Iran, Past and present,Princeton: Princeton University Press.
Yeselson, Abraham, (1956), United States-Persian Diplomatic Relations, NJ: Rutgers University Press.