نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

2 کارشناس‌ارشد‌تاریخ‌ ایران ‌اسلامی

چکیده

کعبه و مسائل مرتبط با آن از آغاز پیدایش تاکنون، همواره از اهمیت و حرمت ویژه‌ای برخوردار بوده‌است. با ظهور اسلام و تعیین کعبه به‌عنوان قبله مسلمانان، این اهمیت و حرمت ابعاد رسمی‌تر و ماندگارتری به خود گرفت. جدا از نقش اعتقادی، کعبه و حجاز تبدیل به عرصه‌ای برای حضور و رقابت سیاسی، عقیدتی و حتی اقتصادی حاکمان مسلمان نیز گردید. این حضور و رقابت با برخی اقدامات نمادین همچون فرستادن کاروان‌های حج و تعویض پوشش خانه کعبه نمایان می­شد. تا پیش از انقراض خلافت عباسی نظارت عالیه بر اداره حرمین به طور معمول در اختیار دستگاه خلافت بود و سایر حاکمان در تعامل با خلفا امکان حضور در این صحنه را می‌یافتند؛ اما برافتادن خلافت عباسی بغداد و انتقال بازمانده آن به مصر، تشکیل حکومت مقتدر ممالیک در مصر و حاکمیت مغولان بر شرق اسلامی، فضای سیاسی- مذهبی تازه‌ای را در جهان اسلام به‌وجود آورد که بر چگونگی اداره حجاز و امور کعبه نیز تأثیر گذاشت. اگرچه ایلخانان ایران پس از رسمیت دادن به اسلام در دهه پایانی عمر خود برای حضور و نفوذ در حجاز کوشیدند، اما با برافتادن حکومت آنان و  تجزیه سیاسی در ایران، ادامه آن  در عمل به دوره تیموری موکول شد. در دوره تیموری این شاهرخ بود که با تکیه بر میراث سیاسی‌- نظامی پدر و بر اساس رویه دین‌مدارانه خود کوشید از طریق مشارکت در تعویض پوشش کعبه بر اعتبار حکومت تیموری بیفزاید. براین اساس مسأله اصلی این مقاله، بررسی اهداف شاهرخ از این کار و روند اقدامات وی در این زمینه، واکنش ممالیک به او و علل آن و نیز ارزیابی نتیجه این اقدامات است که با بررسی تطبیقی گزارش‌های منابع تیموری و مملوکان انجام شده‌است.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
- ابن‌ایاس حنفی، محمدبن احمد (1404 ق.1984م)، بدائع‌الزهور فی وقایع‌الدهور، به تصحیح: محمدمصطفی، قاهره: مرکز تحقیق‌التراث.
- ابن‌بطوطه (1359 )، سفرنامه، ترجمه: محمدعلی موحد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- ابن‌تغری‌بردی، جمال‌الدین ابی‌المحاسن یوسف (1390-1391ق.)، النجوم‌الزاهره فی‌ملوک مصروالقاهره، قاهره: تراثنا.
- ابن‌حجر عسقلانی (1972م./1392ق.)، ابناء‌الغمربه‌ابناءالعمر، تحقیق: حسن حبشی، قاهره: احیاء‌التراث اسلامی.
- ابن مسکویه،[ابی‌علی احمدبن محمد] (1915 م.)، تجارب‌الامم، مصر: شرکه‌التمدن الصناعیه.
- تتوی، قاضی‌احمد و آصف‌خان قزوینی (1382 )، تاریخ الفی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- الجرزی، عبدالقادربن محمدبن عبدالقادر (2002 م.)، دررالفرائدالمنظمه فی اخبارالحاج و طریق‌المکه المعظمه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- حافظ ابرو (1372 )، زبده التواریخ، به تصحیح: سیدکمال حاج سیدجوادی، تهران: نشر نی.
- حسینی تربتی، ابوطالب (1342 )، تزوکات تیموری، تهران: اسدی ( چاپ افست از چاپ 1773م آکسفورد).
- خنجی اصفهانی، فضل‌الله بن روزبهان (1362 )، سلوک‌الملوک، به تصحیح: محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی.
- ____________(1382 ) عالم آرای امینی، به تصحیح: محمداکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
- خواندمیر،[غیاث‌الدین بن همام‌الدین الحسینی] (1353 )، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، تهران: کتابفروشی خیام.
- الدقن، محمد (1382 )، کعبه و جامه آن از آغاز تا کنون، ترجمه و تحقیق: هادی انصاری، تهران: مشعر.
- رضوی، ابوالفضل (1385)، «حج در عهد ایلخانان»، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره‌های 12-11، تابستان 1385، دانشگاه فردوسی مشهد.
- روملو، حسن‌بیگ (1384 )، احسن‌التواریخ، به اهتمام: عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
- سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق (1369ق)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به تصحیح: محمد شفیع، لاهور: چاپخانه گیلانی.
- سومر، فاروق (1369)، قراقوینلوها، ترجمه: وهاب ولی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- السیوطی، ابی‌فضل جلال‌الدین عبدالرحمن (1414ق./1993م.)، تاریخ‌الخلفاء، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: مؤسسۀ الکتب الثقافیه.
- شبارو، عصام محمد (1380 )، دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در اسلام، ترجمه: شهلا بختیاری، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
- الشریده، ایمن ابراهیم (1384 )، روابط سیاسی ایران عهد تیموریان با مصر و شامات عهد ممالیک، تهران: وزارت امور خارجه.
- طبری، محمدبن جریر(1375 )، تاریخ الرسل و الملوک(تاریخ طبری)، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
- العینی، بدرالدین محمودبن احمد (1410 ق.)، عقدالجمان فی تاریخ اهل‌الزمان، به تصحیح: محمدمحمدامین، قاهره: الهیئه المصریه.
- غفاری قزوینی، احمد (1342 )، تاریخ جهان‌آرا، با حواشی: حسن نراقی، تهران: کتابفروشی حافظ.
- فاسی، تقی‌الدین محمدبن احمد (1419 ق./1998 م.)، العقدالثمین فی تاریخ بلدالامین، تحقیق: محمد عبدالقادر احمدعطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
- _________ (1956 م.)، شفاءالغرام به اخبار البلدالحرام، مکه: مکتبه التهفه الحدیثه.
- مجدی، ابی‌طالب (1362)، زینت‌المجالس، به تصحیح: احمد احمدی، تهران: سنایی.
- مقریزی، تقی‌الدین ابی‌العباس احمدبن عبدالقادر العبیدی (بی‌تا)، السلوک لمعرفه دول‌الملوک، تحقیق: محمد عبدالقادرعطا، بیروت: دارلکتب العلمیه.
- مستوفی، حمدالله (1336)، نزهه‌القلوب، به کوشش: محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانه طهوری.
- مستوفی بافقی، محمد مفید (1385)، جامع مفیدی، به کوشش: ایرج افشار، تهران: اساطیر.
- منز، بئاتریس فوربز (1390 )، قدرت، سیاست و مذهب در ایران عهد تیموری ،ترجمه: جواد عباسی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- میرجعفری، حسین (1381)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان، تهران: سمت.
- میرخواند، [میرمحمدبن سیدبرهان الدین خواندشاه] (1339 )، روضه‌الصفا، تهران: کتابفروشی‌های مرکزی، خیام و پیروز.
- نظامی باخرزی، عبدالواسع (1371 )، مقامات جامی، به تصحیح : مایل هروی، تهران: نی.
- نوایی، عبدالحسین (1341 ) اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمورشاه تا شاه اسماعیل، تهران: بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
- واله اصفهانی قزوینی، محمدیوسف (1379)، خلدبرین (تاریخ تیموریان و ترکمانان)، به‌کوشش: میرهاشم محدث، تهران : میراث مکتوب.
 
- Broadbridge, Anne Falby (2001), Mamluk Ideological And Diplomatic Relations With Mongol And Turkic Rulers of The Near Eastern And Central Asia, Ph.d Dissertation, University of Chicago, Chicago, Linois.
 
- Melville, Charles (1992), "The Year of The Elephant": Mamluk-Mongol Rivalry In The Hejaz In The Reign of Abusaid (1317-1335), Studia Iranica 21.
 
- Amitai-Periss, Reuven (2004), The Mamluk-Ilkhanid War (1260-1281), London, Cambridge University Press.
 
- Subtelny, Maria E. (2007), Timurid in Transition (Turko – PersianPolitics and Acculturation in Medieval Iran, Leiden . Boston, Brill.