نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی

2 کارشناس فناوری اطلاعات دانشگاه آزاد اسلامی ـ واحد قزوین

چکیده

یکی از ویژگی‌های آسیای مرکزی، وجود اقوام گوناگونی است که در طول تاریخ تأثیرهای متقابل فراوانی بر یکدیگر گذاشته‌اند. این اقوام گاهی به موجب تفاوت‌ها و اختلافات قومی، رو به درگیری آورده و برای دستیابی به قدرت سیاسی، نه تنها حیات سیاسی صحرانشینی سرزمین خویش، که تمدن‌های شهری کشورهای همسایه را نیز به تجزیه و سقوط کشانده‌اند.
از این میان، تاتارها بازماندگانی از قبایل ترک به ویژه قبچاق‌هایی بودند که بخش اعظمی از ارتش مغول را تشکیل می‌دادند و در اوایل سده سیزدهم با لشکرکشی و سلطه بر سراسر آسیای مرکزی، امپراطوری خود را از شرق تا غرب عالم گسترانده و علاوه بر ایران و چین، روسیه را نیز به تصرف درآورده و از آنجا اروپا را دستخوش هجوم ساخته بودند.
روسیة کنونی مرکز بخش غربی امپراتوری مغول بود که به «اردوی زرّین» شهرت داشت. پس از افول امپراطوری مغول و حتی سقوط خان نشین قازان و تسلیم آن به روس‌ها، تاتارها گرفتار سرخوردگی شدید و متحمل فراز و نشیب های بسیاری شدند. اما  هیچ گاه از تلاش برای حفظ بستگی‌ها و عناصر هویتی خود دست برنداشتند و برای بازگشت به عظمت گذشته و بازیابی هویت ملی ولگا-اورال و ایجاد همبستگی با تاتارهای مقیم سیبری و اروپای شرقی نیز اهتمام فراوانی به کار بستند. سئوال اصلی مقاله حاضر این است که اگر تاتارها دارای خصوصیات یک ملت باشند، آیا قلمرو جغرافیایی آنها از اردوی زرین است و چگونه به سرزمین بزرگ­تری به نام ولگا-اورال می اندیشند. در این مقاله، ضمن ریشه‌یابی تاتار و پیشینه تاریخی تاتارها و همچنین روابط آنان با همسایگان خود از جمله ایلخانان ایرانی به این سئوال پاسخ داده شده است که این پیشینه و ساختار جمعیتی و پراکندگی قومی تاتارها در روسیه و خارج از آن، چه نقشی را در آینده سیاست منطقه برعهده داشته است.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ:
آکینر، شیرین، (1367)، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، ترجمه: محمدحسین آریا، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ابن ابی الحدید، (بی تا)، شرح نهج البلاغه، ج.8،چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: 1967ـ1965.
ابن‎بطوطه، محمدبن‎ابراهیم، (1384)، رحلات، بیروت: دارصادر.
براون، ادوارد گرانویل، (1356)، تاریخ ادبی ایران، از قدیم ترین روزگار تا زمان فردوسی، ج1، ترجمه و تحشیه و تعلیق: علی پاشا صالح، تهران: انتشارات امیرکبیر.
پیرنیا، حسن، (1369)، ایران باستان یا تاریخ مفصل ایران قدیم،ج1، تهران: انتشارات شرکت مطبوعات.
تاجبخش احمد، (1376)، نژاد و تبعیض نژادی، تهران: انتشارات نوید شیراز.
توین بی، آرنولد جوزف، (1368)، تاریخ تمدن: تحلیلی از تاریخ جهان از آغاز تا عصرحاضر، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی.
چائویی، شه یوان، (1350)، تاریخ سری مغولان، ترجمه از مغولی به فرانسوی: پل پلیو و ترجمه فارسی: شیرین بیانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
راکه، ویلتس ایگور دو، (1353)، سفیران پاپ به دربار خانان مغول، ترجمه: مسعود رجب نیا، تهران: انتشارات خوارزمی.
ساندرز، جان جوزف، (1361)، تاریخ فتوحات مغول، ترجمه: ابوالقاسم حالت، تهران: انتشارات امیرکبیر.
سعدی، مصلح بن عبداللّه، (1377)، گلستان سعدی، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات خوارزمی.
فضل‎الله همدانی ،رشیدالدین، (1373)، جامعالتواریخ،ج 1و3،تصحیح و تحشیه: محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: نشر البرز.
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، )1347(، زین الاخبار، چاپ عبدالحی حبیبی، چاپ افست تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
گروسه، رنه، )1365(، امپراطوری صحرانوردان، ترجمه: عبدالحسین میکده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. 
مولوی، جلال الدین محمدبن محمد، )1355(، کلیات شمس یا دیوان کبیر، ج6،چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران.
 
Allsen, T. T., (1991), Changing Forms of Legitimation in Mongol Iran. In: Rulers frim the Steppe. State Formation on the Eurasian Periphery. Vol. 2: Nomads: Masters of the Eurasian Steppe, Los Angeles,
Arslannov L. Sh., (1980), Formirovanie i razvitie ostrovnykh iazykov (na materiale tiurkshikh iazykov I dialektov Volgagradskoi, Astrakhanskoi Oblastei i Stavropol'skogo kraia i Kalmykskoi ASSR), Doctor of philological Science dissertation, Elabuga,
Astrakhanskie tatary, (1992), Kazan,
Bartold V.V., (1965), “Tatary”, in Sobr[anie] soch[inenii], vol. 5, Moscow,
Bartold V.V., (1964), Ocerk istorii Semirec ja. In: Socinenija. Vol. II, Part 1. Moscow,
Bashakov N.A., (1960), Tiurkskie iazyki, Moscow,
Bochagov A.K., (1932), Milli Firka: national' naia kontrrevoliutsiia v Krymu (1917-1920), ocherk, Simferopol,
Gabdrakhmanova G.F., (2004), "Rol' migratsii v preobrazovanii etnicheskoi struktury Tatarstana," Sotsiologicheskie issledovaniia,
Graney Katherine E., (1998), "The Volga Tatars: Diasporas and the Politics of Federalism," in C. King and N. J. Melvin, eds. Nations Abroad: Diaspora Politics and International Relations in the Former Soviet Union, Boulder, Westview,
http://babur.org/turkha%20wa%20turkistan.html
http://encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3004
http://encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3005
http://kcn.ru/tat_en/politics/dfa/diaspor/diaspor.htm
http://tatar.ru/?dnsid=f886cfb7c3fbe6d2e34531d0fdbafbd6&node_id=1282
Iskhakov D.M., (1979), "Teptiari: Opyt etnostatisticheskogo izucheniia," Sovetskaia etnografiia,
Iskhakov D.M., (1993), Istoricheskaia demografiia tatarskogo naroda, Kazan,
Iskhakov Damir M., (2007), "The Tatar Ethnic Community: The Structure of the Tatar Ethnic Community", in Marjorie Mandelstam Balzer, (ed.), Tatars, Anthropology & Archeology of Eurasia, Institute of History, Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan,
Khasonov Kh.Kh., (1977), Formirovanie tatarskoi burzhuaznoi natsii, Kazan,
Martin Terry, (2001), The Affirmative Action Empire: Nations and Notionalism In the Soviet Union, 1923-1939, Ithaca, Cornell University Press,
Narody SSSR: kratkii spravochnik, (1958), Moscow/Leningrad,
Tomilov N.A., (1992), Etnicheskaia istoriia tiurkoiazychnogo naseleniia Zapadno-Sibirskoi ravniny v kontse XVI-nachale XX v., Novosibirsk,
Rorlich Azade-Ayse, (1987), The Volga Tatars, A Profile in National Resilience, Stanford: Hoover Insitution Press,
Shnireman Victor, (1996), Who Gets the Past? Competition for Ancestors Among Non-Russian Intelectuals in Russia Washington, DC: Woodrow Wilson Center with Johns Hopkins University Press
Tatary Srednego Povolzh'ia i Priural'ia, (1967), Moscow,
Tizengauzen, V. G., (1884), Sbornik materialov otnosjascihsja k istorii Zolotoj Ordy. Vol. I., Sanktpetersburg,
Tumasheva D.G., (1976), "O primenenii lingvisticheskikh I sotsial'nykh kriteriev dialectnogo chleneniia (na material tiurkskikh iazykov)," in Vsesoiuznaia tiurkologicheskaia konferentsiia 1976, Alma-Ata,
Valeev F.T. and N.N. Tamilov, (1996), “Tatary Zapadnoi Sibiri: istoriia I kul’tura,” in Kul’tura narodov Rossii, Novosibirsk