نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد تاریخ مطالعات خلیج فارس

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

چکیده

با مرگ کریم‌خان زند به سال 1193ق/1779م، فتنه و آشوب سراسر ایران را فرا گرفت. بنابراین از تسلط و اقتدار ایران بر خلیج فارس و سواحل آن کاسته شد. از سوی دیگر، آل‌عتوب، از قبایل ساکن در جنوب شرقی عربستان، به عللی که در این پژوهش بدان پرداخته‌ایم، از فرصت استفاده کرد و در کرانه‌های غربی خلیج فارس (کویت کنونی) ساکن شد و توانست در پایان دورۀ زندیه بر بحرین تسلط یابد. دولت انگلیس به اهمیت سوق‌الجیشی منطقۀ خلیج فارس، به منزله معبر نفوذی به سرزمین آکنده از ثروت هندوستان، پی برده بود و با حمایت همه جانبه از شیوخ کرانه‌ها تلاش می‌کرد نفوذ خود را هرچه بیشتر سازد. اندکی پس از مهاجرت این طوایف به کرانه­های خلیج فارس، تیره­ای از آنان، معروف به «آل‌خلیفه»، چشم طمع به بحرین دوخت و توانست پس از سال‌ها کشمکش و درگیری با ساکنان بومی و حکام محلی خلیج فارس، از جمله طوایف آل مذکور و آل‌صباح، تسلط خود را در آن منطقه تثبیت کند. بحرین طی تاریخ چندین هزارسالۀ خود، با فراز و فرودهایی بسیار، جزئی از خاک ایران به‌شمار می‌رفت؛ اما از هنگامی که اعراب مهاجر این منطقه را تحت نفوذ خود در آوردند، عامل تغییرات اساسی در نظام سیاسی آن شدند و این روند را تا جدایی نهایی از سرزمین ایران در 1349ش/ 1971مپیش گرفتند. این مقاله بر آن است تا به سه پرسش مهم زیر پاسخ دهد:
1. چه عواملی در مهاجرت اعراب به کرانه­های خلیج فارس نقش اساسی را  داشته است؟  2. چگونه شرایط حاکم بر ایران به همراه عوامل دیگر، زمینه را برای تسلط هر چه بیشتر خاندان آل خلیفه فراهم کرد؟3. واکنش دربار ایران در قبال استقرار آنان در منطقه چگونه ارزیابی میشود؟

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ  
فارسی:
 آقاجری، سیدهاشم و رجایی، غلامعلی (1386)، نقش قبیلۀ آل مذکور در دورۀ زندیه، مجلۀ علمی پژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، اصفهان: دورۀ دوم، شمارۀ 48.
اسدپور، حمید (1378)، تاریخ اقتصادی و سیاسی خلیج‌فارس در عصر افشاریه و زندیه، چ‌.اول، تهران: مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ علوم انسانی.
اسعدی، مرتضی (1366)، جغرافیای جهان اسلام، ج:1، چ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
اقبال، عباس (1328)، مطالعاتی در باب بحرین و جزایر و سواحل خلیج فارس، تهران: چاپخانۀ مجلس.
امیر ابراهیمی، عبدالرضا (بی تا)، خلیج فارس، گروه مطالعۀ خلیج فارس، تهران: بی‌نا .
امین، عبدالامیر (1370)، منافع بریتانیا در خلیج فارس، ترجمه: علی رجبی، تهران: امیرکبیر.
بینا، علی اکبر (1348)، تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران، تهران: دانشگاه تهران.
پری، جان (1368) ،کریم خان زند، ترجمه: علی محمد ساکی، تهران: نشر نو.
تکمیل همایون، ناصر ( 1383)، خلیج فارس، چ چهارم، تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
تیموری، ابراهیم (1384)، دوسال آخر: یادداشت­های روزانۀ سرجان کمبل نمایندۀ انگلیس در دربار ایران سال­های ۳۴-1833، ج2، تهران: دانشگاه تهران. .
حسینی فسایی، حسن (1382)، فارسنامۀ ناصری، ج2، چ سوم، تهران: امیرکبیر.
حقیقت،عبدالرفیع (1381تاریخروابطخارجی، چ اول،تهران: کوشش.
الجبیر الصباح، سالم (1368)، امارات خلیج فارس و نفت، چ اول، ترجمه: علی بیگدلی،  بی­جا: مؤسسۀ مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل.
جناب، محمدعلی (1349)، خلیج فارس وآشنایی با امارت­های آن، تهران: پدیده.
حقایق‌نگار خورموجی، میرزا جعفرخان (1380)، نزهه الاخبار، تصحیح و تحقیق: سید علی آل‌داود، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
دلدم، اسکندر (1363)، خلیج فارس، تهران: مؤسسۀ انتشارات نوین.
رائین، اسماعیل (1350)، دریانوردی ایرانیان، ج2، تهران: چاپخانۀ سکه.
رایت، دنیس (1383)، انگلیسی­ها در ایران، ترجمه: غلام حسین صدری افشار، تهران: اختران.
زرین قلم، علی(1337)، سرزمین بحرین از دوران باستان تا امروز، تهران: چاپ هنربخش.
سدیدالسلطنه مینایی، محمدعلی (1370)، تاریخ مسقط و عمان، بحرین و قطر، به تصحیح و تحشیه: احمد اقتداری، تهران: دنیای کتاب.
سیوری، راجرز. ام و کلی، جی. بی (1377)، خلیج فارس از دوران باستان تا پایان قرن هیجدهم، ترجمه: حسن زنگنه، چ اول، قم: همسایه.
ظهیری‌نژادارشادی، مینا(1381)، اسنادی از روابط ایران و انگلیس در عهد محمدشاه قاجار، تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
فرانکلین، ویلیام (1358)، مشاهدات سفر از بنگال به ایران در سال­های 1786-1787،ترجمه: محسن جاویدان، تهران: بنیاد فرهنگ و هنر ایران، مرکز ایرانی تحقیقات تاریخی.
فلور، ویلم (1371)، صنعتی شدن ایران، چ اول ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران: توس.
قائم مقامی، جهانگیر (1361)، بحرین و مسائل خلیج فارس، تهران: کتابخانۀ طهوری.
کرزن،جرج (1373)، ایران و قضیۀ ایران، ترجمه: غلامعلی وحیدمازندرانی، ج دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
گزیدۀ اسناد خلیج‌ فارس (1372)، ج1، تهران: واحد نشر اسناد دفتر مطالعات ‌سیاسی ‌و بین‌المللی.
لاخ، سرارسکین (1369)، سفرنامۀ دریایی لاخ، تألیف: چالز بلگریو، ترجمه: حسین ذوالقدر، تهران: آناهیتا.
لعل نهرو، جواهر (1338)، نگاهی به تاریخ جهان، ترجمه: محمود تفضلی، ج1، تهران: امیرکبیر.
مجتهدزاده، پیروز (1371)، کشورها و مرزها در منطقۀ ژئوپولیتیک خلیج فارس، ترجمه: حمیدرضا ملک محمدی نوری، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
_______(1349)، شیخ نشین­های خلیج فارس، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی عطایی.
محمود، محمود (1353)، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم،ج1و2، تهران: شرکت نسبی اقبال وشرکا.
مسجدجامعی، محمد (1369)، تحول و ثبات در خلیج فارس، چ دوم، قم:حمید.
منشور گرکانی، م. ع (1325)، سیاست انگلیس در خلیج فارس و جزایر بحرین، بی­جا: چاپخانۀ مظاهری.
موحد، محمدعلی (1380)، مبالغۀ مستعار(اسناد بریتانیا و ادعای شیوخ بر جزایر تنب و ابوموسی)، تهران:کارنامه.
میریان، عباس (1363)، جغرافیای تاریخی خلیج و دریای پارس، خرمشهر: بی­نا.
نشات، صادق (1350)، تاریخ سیاسی خلیج فارس، تهران:شرکت نسبی کانون کتاب.
نفیسی، سعید (1333)، بحرین حقوق هزار و هفتصد سالۀ ایران، تهران:کتاب فروشی طهوری.
نیبور،کارستن (1354)، سفرنامۀ نیبور، ترجمه: پرویز رجبی، تهران: توکا.
هالیدی، فرد (1360)، عربستان بی‌سلاطین، ترجمه: بهرام افراسیابی، ج1، چ دوم، تهران: چاپخانۀ‌‌سپهر.
هاولی، دونالد (1377)، دریای پارس و سرزمین­های متصالح، چ اول، ترجمه: حسن زنگنه، قم: مرکز بوشهرشناسی، همسایه.
وادالا، ر (1356)، خلیج فارس در عصر استعمار، ترجمه: شفیع جوادی، تهران: سحاب کتاب .
وثوقی، محمدباقر (1384)، خلیج فارس و ممالک همجوار، تهران: سمت.
وحیدنیا، سیف­اله (1362)، قرارها و قراردادها، تهران: موسسه مطبوعاتی عطایی.
ویلاک، هنری (1365)، اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران و انگلیس و روس و عثمانی، به اهتمام: غلامحسین میرزاصالح، ج1، تهران: نشر تاریخ ایران.
ویلسون، آرنولد (1366)، خلیج فارس، ترجمه: محمد سعیدی، تهران: علمی و فرهنگی .
عربی:
خلیفه، شیخ محمدبن شیخ (1402)، التحفه النبهانیه فی تاریخ الجزیره العربیه، مصر.
معلوف عیسوی،لویس (1954/1333ش)، المنجد فی‌الغه و الادب و العلوم، ج1، بیروت: المطبعه الکاثو لیلکه.
الالوسی،السیدمحمود (1347)، تاریخ النجد، بتحقیق و التعلیق علیه: محمد بهجه الاثری الطبعه‌ الثانیه علی نفقه: قاهره، المکتبه العربیه.
 انگلیسی:
Adamiyat, Fereydoun (1955), Bahrein Island, New York.
Mansfield, Peter (1973), The Middle East (A Political and Economic
Survey), New York, Toronto: Oxford University Press.
Kelly. J.B (1968), Britain and the Persian Gulf, 1795-188, Oxford.
Marlow, Jou (1962), Persian Gulf in the Twenthieth Century, Cresset Pressa.