نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ ـ دانشگاه تبریز

چکیده

     یکی از دشواری‌ها و مشکلات ساختاری دولت قاجار، مسئله ولیعهدی و جانشینی شاه قاجار بود. با وجود سیاست‌هایی که طراحی شده بود، این مسئله  در چند برهه در فاصله انتصاب عباس میرزا به ولیعهدی تا سلطنت محمدشاه قاجار، ایران را به بحران و جنگ داخلی کشانید. ناتوانی دولت قاجار و اختلافات شاهزادگان و سیاست‌های ناموفق داخلی سبب گردید تا دولت‌های روس و انگلیس در یک امر داخلی مداخلات موثر داشته باشند. روس‌ها در پی عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای حق نظارت و قیمومیت برای خود به دست آوردند و انگلیسی‌ها نیز با نوسان در سیاست خارجی خود، از ترس خطر توسعه روزافزون نفوذ روس‌ها در منطقه از «سیاست بی‌اعتنایی» به «سیاست ایفای نقش فعال» گرایش پیدا کردند و بر سر آن با روس‌ها توافق نمودند. توافق و دخالت این دو دولت در مسئله جانشینی با اینکه خطر بحران شدید و جنگ داخلی را برطرف نمود، اما پیامدهای آن دولت قاجار را در سیاست خارجی و داخلی با مشکلات اساسی مواجه کرد.
 

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
آوری، پیتر، گاوین همبلی و دیگران (1387)، تاریخ ایران در دوره افشار، زند و قاجار، از مجموعه تاریخ کمبریج، ترجمه: مرتضی ثاقب‌فر، تهران: جامی.
اتحادیه، منصوره (2535)، گوشه‌هایی از روابط خارجی ایران، تهران: آگاه.
اتکین، موریل (1382)، روابط ایران و روس (1828ـ1780)، ترجمه: محسن خادم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
اعتضادالسلطنه، علی قلی میرزا(1370)، اکسیرالتواریخ، به اهتمام: جمشید کیانفر، تهران: ویسمن.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1357)، صدر التواریخ، به کوشش: محمد مشیری، تهران: روزبهان.
ــــــــ‌ (1367)، تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح: محمد اسماعیل رضوانی، ج3، تهران: دنیای کتاب.
اوزلی، سر گور، گزارش مورخ 15 مارس 1812 سرگور اوزلی به وزیر امور خارجه انگلیس در: سرجان کمبل، دو سال آخر یادداشت‌های روزانه سرجان کمبل نماینده انگلیس در دربار ایران 34ـ1833، تحقیق و تعلیقات و توضیحات: دکتر ابراهیم تیموری، تهران: دانشگاه تهران.
بامداد، مهدی (1372)، شرح حال رجال ایران، ج 1 و 4، تهران: زوار.
بینا، علی اکبر (1383)، تاریخ سیاسی و دیپلماسی ایران، تهران: دانشگاه تهران.
تانکوانی، ژی. ام (1383). نامه‌هایی درباره ایران و ترکیه آسیا، ترجمه: علی اصغر سعیدی، تهران: چشمه.
ترنزیو، پیوکارلو (1363)، رقابت‌های روس و انگلیس در ایران و افغانستان، ترجمه: عباس آذرین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
جهانگیر میرزا (1327)، تاریخ نو، به سعی و اهتمام: عباس اقبال، تهران: کتابخانه علی اکبر علمی و شرکاء.
حسام معزی، نجفقلی (1364)، تاریخ روابط سیاسی ایران با دنیا، به کوشش: همایون شهیدی، تهران: نشر علم.
خاوری شیرازی، میرزا فضل‌‌الله (1380)، تاریخ ذوالقرنین، به تصحیح: ناصر افشارفر، تهران:  وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
خورموجی، محمد جعفر (1363)، حقایق الاخبار ناصری، به کوشش: حسین خدیوجم، تهران: نشر نی.
دنبلی، عبدالرزاق (1383)، مآثر سلطانیه، به تصحیح: غلامحسین زرگری نژاد، تهران: موسسه انتشارات روزنامه ایران.
دو سرسی، کنت (1362)، ایران در 1840 ـ 1839م.، ترجمه: احسان اشراقی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
رایت، دنیس (1364)، ایرانیان در میان انگلیسی‌ها، ترجمه: کریم امامی، تهران: نشر نو.
رضا قلی میرزا (1346)، سفرنامه، به کوشش: اصغر فرمانفرمایی قاجار، تهران: دانشگاه تهران.
ژوبر، پیرآمده (1347)، مسافرت در ارمنستان و ایران، ترجمه: علی قلی اعتماد مقدم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
سپهر، محمدتقی خان لسان‌الملک (1377)، ناسخ التواریخ، تاریخ قاجاریه، به تصحیح: جمشید کیانفر، ج 1، تهران: اساطیر.
سیمونیچ، ای. او. (1353)، خاطرات وزیر مختار از عهدنامه ترکمن چای تا جنگ هرات، ترجمه: یحیی آرین‌پور، تهران: پیام.
طاهری، ابوالقاسم]بی‌تا[، تاریخ روابط بازرگانی و سیاسی ایران و انگلیس، ج 2، تهران: انجمن آثار ملی.
عضدالدوله، سلطان احمد میرزا (1376)، تاریخ عضدی، توضیحات و اضافات از عبدالحسین نوایی، تهران: نشر علم.
فریزر، جیمز بیلی (1364)، سفرنامه، ترجمه: منوچهر امیری، تهران: توس.
فورد جونز، سرهار (1386)، روزنامه سفر خاطرات هیئت اعزامی انگلستان به ایران، ترجمه: مانی صالحی علامه، تهران: نشر ثالث.
قاضی‌ها، فاطمه (1380)، اسناد روابط ایران و روسیه در دوران فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه.
قدیمی قیداری، عباس، «بحران جانشینی در دولت قاجار، از تاسیس تا جلوس محمدشاه»، مجله پژوهش‌های تاریخی دانشگاه اصفهان، سال 46، دوره جدید، بهار 1389، شماره 1.
کاظم‌زاده، فیروز (1387)، تاریخ ایران دوره افشار، زند و قاجار، از مجموعه تاریخ ایران کمبریج، به سرپرستی: پیتر آوری، ترجمه: مرتضی ثاقب فر، تهران: جامی.
کمبل، سرجان، دو سال آخر یادداشت‌های روزانه سرجان کمبل نماینده انگلیس در دربار ایران 34ـ1833، تحقیق و تعلیقات و توضیحات: دکتر ابراهیم تیموری، تهران: دانشگاه تهران.
گریوز، رز (1387)، تاریخ ایران دوره افشار، زند و قاجار، از مجموعه تاریخ ایران کمبریج، به سرپرستی: پیتر آوری، ترجمه: مرتضی ثاقب‌فر، تهران: جامی.
لمبتون، آن.ک.س (1363)، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
مالکوم، سرجان (1380)، تاریخ ایران، ترجمه: میرزا اسماعیل حیرت، به کوشش: علی اصغر عبداللهی، تهران: افسون.
محمود، محمود (1344)، تاریخ روابط ایران و انگلیس، ج 1، تهران: اقبال.
میرزا صالح، غلامحسین (1365)، اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران با انگلیس و روس و عثمانی، ج اول، تهران: نشر تاریخ ایران.
نادر میرزا (1373)، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، به تصحیح: غلامرضا طباطبائی مجد، تبریز، ستوده.
نفیسی، سعید (1376)، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران: بنیاد.
واتسون، رابرت گرنت (1354)، تاریخ ایران در دوره قاجاریه، ترجمه: وحید مازندرانی، تهران: کتاب‌های سیمرغ.
ویلوک، هنری (1388)، «گزارش هنری ویلوک 19 دسامبر 1825»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، خرداد، 1388، ش 133.
ـــــــــ (1384)، گزارش مورخ 13 فوریه 1825ویلوک به وزارت امور خارجه انگلیس، در: سرجان کمبل، دو سال آخر یادداشت‌های روزانه سرجان کمبل نماینده انگلیس در دربار ایران 34ـ1833، تحقیق و تعلیقات و توضیحات ازدکتر ابراهیم تیموری، 2 جلد، تهران: دانشگاه تهران.
ــــــــ (1384)، گزارش مورخ 19سپتامبر 1825ویلوک به وزارت امور خارجه انگلیس، در: سرجان کمبل، دو سال آخر یادداشت‌های روزانه سرجان کمبل نماینده انگلیس در دربار ایران 34ـ1833، تحقیق و تعلیقات و توضیحات ازدکتر ابراهیم تیموری، 2 جلد، تهران: دانشگاه تهران.
هدایت، رضا قلی میرزا (1380)، تاریخ روضة الصفای ناصری، به تصحیح: جمشید کیانفر، ج 15، تهران: اساطیر.