نوع مقاله : مقاله علمی ترویجی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه امام خمینی قزوین

2 دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام

چکیده

اندیشه یا گفتمان تجدد در دوره پهلوی اول، یکی از مفاهیم مهم در حوزه اندیشه سیاسی و اجتماعی بود. علاقه‌مندی رضا شاه به نظریات روشنفکران تجددخواه و شیفتگی وی به پیشرفت‌های اروپا و دنباله‌روی از آنها، موجب اقدامات زیادی در راستای متجددکردن ایران شد؛ اما چون این اندیشه از بالا و توسط دولتی خودکامه صورت می‌گرفت، نتوانست مهم‌ترین بُعد خود، یعنی خرد نقاد و توجه به آرای دیگران را در فضای سیاسی ایران نشان بدهد و در قالب دولتی مستبد و آمرانه، بیشتر از لحاظ جنبه‌های‌ اقتصادی و صنایع پیشرفت‌هایی داشت؛ ازاین‌رو، پیامد این اقدامات، توسعه‌ اقتصادی و نه توسعه­ سیاسی بود. در پژوهش حاضر، ابتدا به ریشه‌های شکل‌گیری گفتمان تجدد در ایران توجه شده و سپس به روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه­ای و آرشیوی، تأثیر روابط خارجی ایران با سایر دولت‌ها بر پیشرفت این گفتمان در دوره پهلوی اول بررسی شده است. دغدغه و پرسش این پژوهش، تأثیر روابط خارجی بر تسلط‌یافتن گفتمان تجدد در دوره پهلوی اول و میزان اجرای آن در جامعه ایران آن روزگار است. تجددخواهی تا زمانی که در دوره پهلوی به‌شکل گفتمان درنیامد، نتوانست به مرحله اجرا برسد. در دوره مورد بحث، به جنبه اقتصادی این مقوله توجه شد و از طریق توسعه روابط با کشورهای غربی اجرایی گردید. از طرفی، تجددخواهی در ایران با دو دسته از طرفداران مواجه بود: عده­ای خواهان تسلیم مطلق و عده­ای معتقد به برخورد گزینشی با این مقوله بودند.

کلیدواژه‌ها

منابع و مآخذ
 اسناد:
سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، شماره پرونده 4247- 210
وزارت امور خارجه، اداره حفظ و نگهداری اسناد، سال ۱۳۰۵ش.، کارتن ۳۶، پرونده ۲۴، ص ۱۲.
 
فارسی:
آبادیان، حسین، 1385، «دو رویکرد در جنبش مشروطه ایران»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، س 21، شماره اول و دوم، صص 230-227.
آذری شهرضایی، رضا،  1374، دولت ایران و متخصصان مهاجر آلمانی (1310-1319)، چ۱، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
اتابکی، تورج، 1387، تجدد آمرانه جامعه و دولت در عصر رضا شاه، چ۲، ترجمه: مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس.
---------، 1390، دولت و فرودستان (فراز و فرود تجدد آمرانه در ترکیه و ایران)، چ۱، ترجمه: آرش عزیزی، تهران: ققنوس.
احمدی، بابک،  1383، مدرنیته و اندیشه انتقادی، تهران: نشر مرکز.
اشرف، احمد و دیگران، 1388، طبقات اجتماعی دولت و انقلاب در ایران، چ۲، ترجمه: سهیلا ترابی فارسانی، تهران: نیلوفر.
امیراحمدی، مهران، 1381، رهبران فکر مشروطه، تهران: نشر درسا.
امینی، علیرضا، 1386، تاریخ روابط خارجی در ایران در دوران پهلوی، چ۲، تهران: نشر صدای معاصر.
بشیر، حسن، 1385، «گفتمان تجدد اثنوگرافی گفتمان تجدد در جامعه ایران»، فصلنامه خط اول، صص 32-23.
بهنام، جمشید، 1394، ایرانیان و اندیشه تجدد، چ۵، تهران: فرزان روز.
تقی‌زاده، حسن، 1353، مقالات تقی زاده، تهران: نشر شکوفان.
حائری، عبدالهادی، 1381، تشیع و مشروطیت در ایران، چ۳، تهران: امیرکبیر.
حق­دار، علی‌اصغر، 1395، داریوش همایون و کشاکش با تجدد در ایران، استانبول: ]بی‌جا [.
خلیلی‌خو، محمدرضا، 1373، توسعه و نوسازی در ایران در دوره رضا شاه، تهران: جهاد دانشگاهی.
داوری اردکانی، رضا، 1384، ما و راه دشوار تجدد، چ۱، ویراستار: علی آرش، تهران: ساقی.
دلفانی، محمود، 1382، اسناد سازمان پیشاهنگی در ایران در دوره رضا شاه، نظارت فنی: نصرت‌الله امیرآبادی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
رضایی‌پناه، امیر و دیگران، 1392، «ریشه‌یابی گفتمان پهلوی یکم در آرای متجددین عصر مشروطه»، جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، س۴، ش۲.
ساتن، الول،  1335، رضا شاه کبیر یا ایران نو، ترجمه: عبدالعظیم صبوری، تهران: چاپخانه تابش.
سینایی، وحید، 1384، دولت مطلقه نظامیان و سیاست در ایران، تهران: نشر کویر.
طاهر‌احمدی، محمود، 1384، روابط ایران و شوروی در دوره رضا شاه، چ۱، تهران: وزارت امور خارجه.
عباباف‌ها، محمد، ۱۳۸۵، "سه رویکرد به مشروطیت اطلاعات سیاسی- اقتصادی، س21، ش۱و۲.
علم، محمدرضا و دیگران، 1393، "برنامه تجدد و نوسازی ایران در عصر رضا شاه پهلوی"، تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، س۴، ش۱.
غنی‌نژاد، موسی، 1377، تجددطلبی و توسعه در ایران معاصر، تهران: نشر مرکز.
کاتم، ریچارد، 1371، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه: فرشته سرلک، تهران: نشر گفتار.
کاتوزیان، محمدعلی، 1372، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه: محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
کچویان، حسین،  1387، تطورات گفتمان‌های هویتی: ایرانی در کشاکش با تجدد و مابعد تجدد، چ۳، تهران: نشر نی.
کدی، نیکی، 1356، تحریم تنباکو در ایران، ترجمه: شاهرخ قائم‌مقامی، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
کرونین، استفانی، 1383، رضا شاه و شکل‌گیری ایران نوین، ترجمه: مرتضی ثاقب‌فر، تهران: نشر جامی.
کسرایی، محمدسالار، 1370، چالش سنت و مدرنیته در ایران از مشروطه تا 1320، چ۱، تهران: نشر مرکز.
محیط طباطبایی، محمد، 1327، مجموعه آثار میرزا ملکم خان، تهران: نشر علمی.
موثقی، احمد، 1385، نوسازی و اصلاحات در ایران، جلد1، تهران: نشر قومس.
میرسپاسی، علی، 1380، روشنفکران ایرانی و مدرنیته (مجموعه سخنرانی‌ها)، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
میلانی، عباس،  1387، تجدد و تجدد ستیزی در ایران (مجموعه مقالات)، چ۷، تهران: نشر اختران.
میلسپو، ]بی‌تا[، مأموریت آمریکایی‌ها در ایران، ترجمه: حسین ابوترابیان، تهران: نشر پیام.
وکیلی‌زاد، سیروس، 1378، «نوسازی و توسعه در ایران؛ برخورد آگاهی"، ماهنامه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، ش147و 148.
ولی‌زاده، اکبر، 1385، اتحاد جماهیر شوروی و رضا شاه (بررسی روابط ایران و شوروی میان دو جنگ جهانی)، چ۱، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
هودشتیان، عطاء، 1380، مدرنیته جهانی‌شدن و ایران، چ۱، تهران: نشر چاپخش.
هوشنگ‌مهدوی، عبدالرضا، 1377، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی (1300-1357)، چ۴، تهران: نشر پیکان.
 
 
لاتین:
Amanolahi, Sekandar, 2002, “Reza Shahand the lurs: the Impact of the Modern State on Luristan, Iran and the Caucasus” Iran and the CAUCASUS, vol.6. No.1/2.
Asgari, Afshin Matin, “The Pahlavi Era Iranian Modernity in Global Context”, chapter15, The Oxford Handbook of Iranian History.
Mehan, Asma, 2016, “Manifestation of Modernity in Iranian public Squares: Baharestan Square (1826-1978)”, Conference on Islamic heritage architecture and art, Italy.
Saeidi, Golnaz and els, 2016, “Education and Modernism During the First Pahlavi Era”, Journals The Social Sciences11.