فصلنامه تاریخ روابط خارجی

با پایان یافتن جنگ اول ایران و روسیه (1228-1219ق./ 1819-1804م.) که به توافقنامه گلستان منجر گردید و بخش‌های زیادی از قفقاز به دولت تزاری واگذار شد، دولتمردان ایرانی انتظار داشتند بتوانند از طریق دیپلماسی و درخواست ... بیشتر با پایان یافتن جنگ اول ایران و روسیه (1228-1219ق./ 1819-1804م.) که به توافقنامه گلستان منجر گردید و بخش‌های زیادی از قفقاز به دولت تزاری واگذار شد، دولتمردان ایرانی انتظار داشتند بتوانند از طریق دیپلماسی و درخواست مستقیم از تزار الکساندر اول (1825-1801م.) بخشی از مناطق ازدست‌رفته را باز پس بگیرند. این درخواست توسط ابوالحسن خان ایلچی در سفارت به پترزبورگ (سال ۱۸۱۴م.) دنبال شد و طبق تصمیم الکساندر اول، پیگیری آن منوط به مذاکره با سفیر جدید روسیه، ژنرال یرملوف در ایران گردید که به سال ۱۸۱۷م. با عباس میرزا و فتحعلی شاه قاجار دیدار بی‌نتیجه‌ای به عمل آورد. این سفارت نه‌تنها دستاوردی برای ایرانیان در بازپس‌گیری مناطقی از قفقاز نداشت، بلکه موجب اختلافات و سوَء‌تفاهم‌های جدیدی شد که به برافروختن جنگ دوم در سال ۱۸۲۶م. منجر شد. آخرین مأموریت‌، سفارت میرزا محمدصادق وقایع‌نگار، چهره صاحب نفوذ دربار ایران بود که در سال ۱۲۴۱ق./ ۱۸۲۶م. با سفارت در تفلیس، مأمور حل‌وفصل اختلافات مرزی با ژنرال یرملوف شد. از مهم‌ترین ویژگی‌های این سفارت ابلاغ «دستورالعمل مذاکره» به وقایع‌نگار بود که از نخستین تجربه‌های آداب دیپلماتیک در تاریخ ایران به شمار می‌آید. بررسی منابع و اسناد نشان می‌دهد که عباس میرزا و دربار ایران، طرح‌های مختلف برای پیشبرد گام‌به‌گام خواسته‌ها و مجاب کردن روس‌ها به قبول شرایط ایران را از قبل ترسیم کرده بودند و سرانجام نیز که به دلایل مختلف امکان تحقق مفاد دستورالعمل فراهم نشد، مذاکره به پایان رسید و جنگ سه‌ساله دوم که به عهدنامه ترکمانچای منجر شد، آغاز گردید.

ابریشم‌های درباری (پارچه‌های ابریشم صفوی در مجموعه‌های ژاپنی

آبه کاتس؛ محمد چگینی

دوره 21، شماره 81 ، دی 1398، ، صفحه 125-144

چکیده

وجود آثار تاریخی مربوط به دوره صفویه در موزهها و مجموعههای اشراف ژاپنی حکایت از برقراری رابطه غیرمستقیم بین دو کشور ایران و ژاپن در قرن هفدهم میلادی دارد. هدف مقاله حاضر، بررسی مصداقی برخی منسوجات، ... بیشتر

مناسبات تجاری ایران و شمال قفقاز در دوره صفویان

جواد مرشدلو

دوره 22، شماره 85 ، دی 1399، ، صفحه 125-144

چکیده

پیشینه ارتباطات تجاری ایران با شمال قفقاز را تا دوره باستان می‌توان ردیابی کرد. این مناسبات در دوره میانه، تحت تأثیر یورش‌های مکرر اقوام غز و مغول به جنوب قفقاز و پیامدهای آن، از جمله جابه‌جایی‌های ... بیشتر پیشینه ارتباطات تجاری ایران با شمال قفقاز را تا دوره باستان می‌توان ردیابی کرد. این مناسبات در دوره میانه، تحت تأثیر یورش‌های مکرر اقوام غز و مغول به جنوب قفقاز و پیامدهای آن، از جمله جابه‌جایی‌های جمعیتی دچار وقفه شد. ظهور صفویان که خاستگاه قدرت سیاسی آنها نسبت معینی با قفقاز داشت، نویدبخش دوره جدیدی از مناسبات سیاسی با شمال قفقاز بود. در پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام شده، مناسبات ایران و شمال قفقاز، اغلب از زاویه سیاسی و فرهنگی بررسی شده و مقوله تجارت به رغم اهمیت آن مغفول مانده است. دلیل این غفلت را بیش از هر چیز می‌توان در مشکل دسترسی به منابع جستجو کرد. در منابع فارسی که توجهی به روابط ایران و شمال قفقاز داشته‌اند، موضوعات نظامی و سیاسی در کانون توجه قرار داشته است. اما در برخی گزارش‌های سفرنامه‌ای بر جای مانده از دوره صفویه، اشاره‌هایی نیز به مناسبات تجاری ایران و شمال قفقاز دیده می‎شود. این منابع سفرنامه‌ای، آثاری است که جهانگردان اروپایی، روس یا ترک باقی گذاشته‌اند و از لابه‌لای این اشاره‌ها می‌توان به درک و شناختی از کیفیت تجارت، راه‌های تجاری و اقلام تجاری رایج دست یافت. در پژوهش حاضر تلاش می‌شود تا با تمرکز بر مقوله تجارت و کیفیت آن، این جلوه از مناسبات ایران و شمال قفقاز در دوره صفوی بررسی شود. تمرکز اصلی این پژوهش بر شماخی، مرکز ایالت شیروان و بازار آن در دوره متأخر صفوی است که کانون اصلی تجارت جهانی ایران در شمال این کشور بود.

بررسی نقش بازیگران سیاست خارجی در دوره پهلوی دوم (بر اساس مدل جیمز روزنا)

سیدحمید موسوی؛ مالک ذوالقدر؛ اصغر پرتوی

دوره 23، شماره 90 ، اردیبهشت 1401، ، صفحه 125-146

چکیده

در این پژوهش، به‌منظور تبیین عوامل مؤثر بر تصمیم‌گیری در عرصه سیاست خارجی عصر پهلوی دوم، به بررسی تصمیم‌گیرندگان رسمی این عرصه پرداخته می‌شود. این پژوهش بر اساس مدل جیمز روزنا، پنج عامل مورد نظر این ... بیشتر در این پژوهش، به‌منظور تبیین عوامل مؤثر بر تصمیم‌گیری در عرصه سیاست خارجی عصر پهلوی دوم، به بررسی تصمیم‌گیرندگان رسمی این عرصه پرداخته می‌شود. این پژوهش بر اساس مدل جیمز روزنا، پنج عامل مورد نظر این مدل یعنی عامل فردی، نقشی، دولتی، اجتماعی و بین‌المللی را مورد تفکیک و بررسی قرار می‌دهد. در این راستا، بازیگران عرصه سیاست خارجی این دوره، بازشناسی شده و قدرت و میزان تأثیرگذاری هریک در قالب متغیر‌های پنج‌گانه روزنا مورد کنکاش قرار می‌گیرد. استبداد در عرصه تصمیم‌گیری در این دوره موجب تقلیل نقش سایر مؤلفه‌ها از جمله تصمیم‌گیرندگان بوروکراتیک سیاست خارجی کشور (قوه مجریه، دربار و قوه مقننه) شده بود و فعالیت این نهادها صرفاً در تأیید اوامر شاه خلاصه می‌شد. تصمیم‌گیرندگان به‌جای تصمیم‌گیری بر اساس اصول، خط‌مشی و قواعد سازمانی، خود را در مقابل فرد (شاه) پاسخگو می‌دانستند و معیار ارتقای افراد نیز نه بر اساس شایستگی و لیاقت، بلکه برمبنای میزان وفاداری به شخص شاه سنجیده می‌شد. به اعتقاد نویسنده، در این دوره تصمیمات حوزه سیاست خارجی متأثر از عناصر شناختی و عموماً توسط شاه اخذ می‌شد و در بین متغیر‌های پنج‌گانه دخیل، متغیر فرد و پس از آن، نظام بین‌الملل بیشترین تأثیر را در اخذ تصمیمات سیاست خارجی داشته‌اند.

واکاوی علل خیرش کُردها در زمان آتاتورک و تأثیر آن بر روابط تهران-آنکارا

مجید رادفر؛ حمید رنجبر؛ محمد تقی امامی خوئی

دوره 24، شماره 94 ، اردیبهشت 1402، ، صفحه 129-152

چکیده

خیزش کُردهای ترکیه علیه دولت این کشور در نیمه اول دهه 1300ش. به یک بحران خطرناک برای دولت ترکیه تبدیل شد و دولت ترکیه در راستای سرکوب کامل شورشیان، تلاش‌های بسیاری کرد. آتاتورک که برای پیشبرد تفکرات غربی ... بیشتر خیزش کُردهای ترکیه علیه دولت این کشور در نیمه اول دهه 1300ش. به یک بحران خطرناک برای دولت ترکیه تبدیل شد و دولت ترکیه در راستای سرکوب کامل شورشیان، تلاش‌های بسیاری کرد. آتاتورک که برای پیشبرد تفکرات غربی خود، احتیاج به آرامش و از بین بردن هرگونه مدعی داشت، با تفکر پان‌ترکیسم دست به سرکوب کُردها زد و همراهی و همکاری دولت ایران را به‌دلیل همسایگی و وجود کُردها در ایران به‌دست آورد. شورش‌ کُردها امنیت و تمامیت ارضی ایران را به دلیل هم‌مرز بودن با ترکیه در معرض تهدید قرار می‌داد و بر اختلافات ارضی بین ایران و ترکیه تأثیر می‌گذاشت. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش‌هاست: دلایل شکل‌گیری خیزش کُردهای ترکیه چه بود؟ شورش کُردهای ترکیه چه تأثیری بر روابط تهران- آنکارا داشته است؟ در بررسی تاریخ روابط ایران و ترکیه متوجه می‌گردیم که این دو کشور تحت‌تأثیر فرایند اصلاحات جهانی از یک‌ سو و نیز حضور دو قدرت بزرگ انگلیس و روسیه در منطقه، در کل اوضاع داخلی و خارجی مشابهی را تجربه می‌کردند و در مواردی از اوضاع یکدیگر متأثر بودند؛ به ویژه تأثیرپذیری ایران از روند تحولات و اصلاحات در ترکیه به تبع متأثر شدن برخی مقامات ایرانی در زمان پهلوی از این روند، در شکل‌گیری روابط فیمابین نقش قابل‌توجهی داشت.

تحلیلی نو از تدوین و تصویب قراردادهای نفتی ایران و انگلیس در دولت ایران بر اساس نظریه گراهام آلیسون

حمید صالحی؛ عظیم متین

دوره 24، شماره 95 ، تیر 1402، ، صفحه 137-158

چکیده

بررسی رویدادها و جریان‌های سیاسی دو قرن اخیر و ارائه مستندی از تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران معاصر، ضرورتی سیاسی است و به‌طور گریزناپذیری، موفقیت سیاست خارجی ایران در پیوند با موضوع نفت است و این موفقیت ... بیشتر بررسی رویدادها و جریان‌های سیاسی دو قرن اخیر و ارائه مستندی از تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران معاصر، ضرورتی سیاسی است و به‌طور گریزناپذیری، موفقیت سیاست خارجی ایران در پیوند با موضوع نفت است و این موفقیت در بهترین حالت، زمانی به‌دست ‌آمده که سیاست خارجی کشور جهت‌گیری بین‌المللی داشته است. در سیاست خارجی، تصمیمات محصول فرآیند کار و وظیفه یک‌ نهاد نیست، بلکه محصول تأثیر جایگاه افرادی تلقی می‌شود که از موقعیت شغلی خود استفاده و به ایفای نقش پرداخته‌اند. باید گفت که ویژگی‌های شخصی، شغلی، انگیزه‌ها و عقاید بوروکراتیک در فرآیند تصمیم‌گیری، نقش عمده‌ای ایفاء می‌کنند و محیط روانشناختی، منبع غنی برای تبیین تصمیمات است. ایدئولوژی و عقاید، میراث تاریخی ذهنی، شخصیت فردی و آمادگی ذهنی از متغیرهای محیط روانشناختی هستند. در دویست سال اخیر، روابط خارجی ایران و انگلیس، فراز و نشیب‌های فراوانی داشته که تحلیل مسائل سیاسی- نفتی دو کشور در این دوره، بخش جداناشدنی از تاریخ سیاسی- اجتماعی ایران است. روش پژوهش در این مقاله توصیفی- تحلیلی است و مطالعات کتابخانه‌ای و اسناد را با دقت تحلیلی ترکیب می‌کند و بر اساس نظر گراهام آلیسون، تحلیل سیاست خارجى و رفتار حکومت‌ها را برحسب الگوى بازیگر خردمند مورد ارزیابى قرار می‌دهد؛ بنابراین، مقاله حاضر تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که شخصی‌نگری پادشاهان و زمامداران دوره مورد پژوهش از قرارداد دارسی در سال 1901م. تا قرارداد نفتی سال 1933م. چه تأثیری بر سیاست خارجی ایران و انگلیس با موضوع نفت داشته است؟

سفرِ بازگشت خسرو میرزا از سنت پطرزبورگ تا تبریز

جورج بورنوتیان؛ فاطمه اروجی

دوره 21، شماره 82 ، فروردین 1399، ، صفحه 145-176

چکیده

خسرومیرزا فرزند عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، به دنبال مرگ گریبایدوف - وزیرمختار روسیه - مأموریت یافت تا همراه با هیئتی بلندپایه به روسیه برود و عذرخواهی رسمی دولت ایران از این اتفاق را به آن کشور اعلام ... بیشتر خسرومیرزا فرزند عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، به دنبال مرگ گریبایدوف - وزیرمختار روسیه - مأموریت یافت تا همراه با هیئتی بلندپایه به روسیه برود و عذرخواهی رسمی دولت ایران از این اتفاق را به آن کشور اعلام کندو میرزا مصطفی افشار از همراهان هیئت نیز به دستور میرزا مسعود انصاری گرمرودی - از بلندپایگان دستگاه عباس ‌میرزا - مأموریت یافت که گزارش روزانه این مسافرت را مکتوب نماید. از این رو، سفرنامه‌ای از مسافرت و عملکرد هیئت اعزامی تهیه شد که «سفرنامه خسرو میرزا به سنت‌ پطرزبورگ» نام گرفت. از این سفرنامه، نسخه‌هایی در ایران و خارج از ایران وجود دارد و فهرست سفرنامه شامل شش فصلاست، اما متأسفانه فصل ششم که شامل گزارش بازگشت هیئت از روسیه به ایران است، در هیچ کدام از نسخه‌ها موجود نیست و از این رو، فصلی مفقوده محسوب می‌شود. این سفرنامه را جورج بورنوتیان از ایرانیان مقیم آمریکا و استاد رشته تاریخ در آمریکا از فارسی به انگلیسی ترجمه کرده و همچنین با استفاده از اسناد و مدارک روسی و نیز منابع انگلیسی، فصل مفقوده ششم سفرنامه را بازسازی نموده است. مقاله حاضر ترجمه بخش سفرِ بازگشت خسرو میرزا از سنت پطرزبورگ تا تبریز از کتاب بورنوتیان است و می‌تواند به روشن ‌شدن بخشی از تاریخ مفقوده دوره قاجار به‌ویژه روابط ایران و روسیه در آن دوره کمک نماید.

تقابل فرصت‏طلبی و منافع دائم در مناسبات ایران و ترکیه

محمدعلی کاظم بیکی

دوره 13، شماره 51 ، تیر 1391، ، صفحه 145-156

چکیده

گفته می‏شود در مناسبات بین دولت‏ها به جای دوستی و دشمنی پایدار، تنها مسئله منافع دائم مطرح است که باید برای حفظ آن کوشید. آیا در شرایط سیال منطقه‏ای و بین‏المللی اقدامات فرصت‏طلبانه می‏تواند ... بیشتر